Çok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seçimler

Tek partili sistemden çok partili sisteme geçiş süreci boyunca DP’nin en çok önem verdiği konuların başında seçim kanununun değiştirilmesi geliyordu.

DP’nin seçim kampanyası ağırlıklı olarak tek parti dönemindeki anti-demokratik uygulamaların eleştirisi üzerinde yoğunlaştı.

DP oyların yüzde 53,3’ünü, CHP ise yüzde 39,9’unu alırken, yürürlükteki çoğunluk
sistemi yüzünden DP 408, CHP ise sadece 69 milletvekilliği kazandı.

Seçim sonuçlarının kesinleşmesinden sonra 22 Mayıs’ta Celal Bayar Cumhurbaşkanlığına, Refik Koraltan da Meclis Başkanlığına seçildi. Bayar Cumhurbaşkanı seçilince DP Genel Başkanlığından istifa etti; partinin başkanlığını Adnan Menderes üstlendi.

DP iktidarı 14 Aralık 1953’te “Cumhuriyet Halk Partisi’nin haksız iktisaplarının millete iadesi” adıyla bir kanun çıkardı.

Millet Partisi (MP), Ankara 3. Sulh Ceza Mahkemesi’nde açılan dava sonucunda partinin “dini esasa dayanan ve gayesini saklayan bir cemiyet olduğu” sonucuna
varıldı ve MP 27 Ocak 1954’te kapatıldı.

DP seçim kanununu değiştirerek seçimde partilerin ortak liste çıkartarak güç birliği yapmasını engelledi.

1957 seçiminde DP’nin oyları yarının altına (yüzde 47,3) düşmesine rağmen seçim sisteminin adaletsizliğinden yararlanarak milletvekilliklerinin yüzde 69,5’ini kazandı. Oylarını yüzde 40,6’ya yükselten CHP’nin temsil oranı yüzde 29,2’de kaldı. Seçime iddialı giren MP ile DP’den kopanların kurduğu HP seçimlerde hiçbir varlık gösteremediler.

Vatan Cephesi, 1957 seçimlerinden sonra güç birliğine giden muhalefete karşı
Demokrat Parti tarafından kurulan, partiye yeni katılımlar sağlamayı amaçlayan,
hukuki bir niteliği olmayan siyasi oluşumdur. O dönemde Vatan Cephesi’ne
katılanların listesi her gün düzenli olarak devlet radyosundan ilan edildi.

İnönü’nün 29 Nisan 1959’da çıktığı Batı Anadolu gezisi sırasında gerginlik iyice tırmandı. CHP’liler tarafından “Büyük Taarruz” olarak adlandırılan bu propaganda gezisinin ilk uğrak yeri olan Uşak’ta DP’lilerle CHP’liler arasında bir arbede çıktı.

28 Nisan’da, İstanbul Üniversitesi öğrencileri, üniversitenin merkez binasında bir toplantı düzenlediler. Güvenlik güçlerinin toplantıya müdahale etmesi üzerine olaylar çıktı ve bu olaylar Beyazıt Meydanı’na yayıldı. Buradaki çatışma sırasında Orman Fakültesi öğrencisi Turan Emeksiz aldığı bir kurşun yarası sonucunda can verdi.

DP iktidarına karşı olan gençler de plandan haberdar oldular ve “beşinci ayın beşinci günü saat beşte Kızılay’da toplanalım” parolasını (555K) geniş bir öğrenci
kitlesine duyurdular. Sonuçta Bayar ve Menderes meydanda protestolarla karşılaştılar.

27 Mayıs’ta başkanlığını Orgeneral Cemal Gürsel’in yaptığı ve Milli Birlik Komitesi adı altında toplanmış olan bir subay grubu, emirleri altındaki askeri birliklerle birlikte Ankara ve İstanbul’daki bazı önemli yerleri ele geçirdi ve Türk Silahlı Kuvvetleri adına, yönetime doğrudan el koyduğunu açıkladı.

NATO, (North Atlantic Treaty Organization- Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü)
4 Nisan 1949 tarihinde kurulan, merkezi Brüksel’de bulunan, amacı üye ülkelerin
özgürlük ve güvenliklerini korumak olan uluslararası örgüt. Türkiye NATO’ya
1952 yılında üye olmuştur.

CENTO, (Central Treaty Organization- Merkezi Antlaşma Teşkilatı) Türkiye, İran, Irak, Pakistan ve İngiltere arasında 1955 yılında kurulan güvenlik ve savunma örgütüdür. 1979 yılında varlığı sona ermiştir.

Sonbahar aylarında da, üniversitede bir tasfiyeye gidildi ve hükümet “tembel”, “yeteneksiz” ve “reform düşmanı” oldukları gerekçesiyle 147 öğretim üyesinin üniversiteyle ilişkisini kesti.

MBK Menderes, Zorlu ve Polatkan hakkında oybirliğiyle alınan idam kararlarını onayladı. Oybirliğiyle ölüm cezasına çarptırılan Bayar ile oy çokluğuyla ölüm cezasına çarptırılan öteki 11 sanığın cezaları ömür boyu hapis cezasına dönüştürüldü. Zorlu ve Polatkan 16 Eylül 1961’de İmralı adasında idam edildi. İntihara kalkışan Menderes ise bir gün sonra asıldı.

Cumhuriyet Senatosu ise 150 üyeden oluşuyordu ve senatör seçimlerinde çoğunluk sistemi benimsenmişti. Senatör olabilmek için 40 yaşını bitirmiş ve bir yükseköğretim kurumundan mezun olmak koşulu getirilmişti.

Eminsular, 27 Mayısçılar aralarında 235 general ve amiralin de bulunduğu 4.000’in
üzerinde subayı emekliye sevk ederek ordu içinde geniş bir tasfiye yaptılar. Emekli subaylar da orduya geri dönmek amacıyla Emekli İnkılap Subayları Derneğini kurdular. Bu derneğe bağlı emekli subaylar “Eminsular” olarak anılmıştır.

Hiçbir partinin tek başına hükümeti kuracak sayıda milletvekili çıkaramadığı 1961 seçimlerinden sonra Türkiye koalisyonlarla tanıştı. 1965 seçimlerine kadar ilk üçü CHP Genel Başkanı İsmet İnönü, sonuncusu da AP listesinden Kayseri’den bağımsız seçilen Suat Hayri Ürgüplü’nün başbakanlığı altında art arda dört koalisyon hükümeti kuruldu.

12 Ekim 1969’da yapılan genel seçime 8 siyasal parti katıldı. Türkiye’de çok partili siyasal yaşama geçildikten sonra, 1950’deki seçime 3, 1954, 1957 ve 1961’deki seçimlere 4, 1965’teki seçime de 6 siyasal partinin katıldığı göz önünde bulundurulursa, bu bir rekor anlamına geliyordu.

1960’lı yılların ortalarında başlayan öğrenci hareketleri 1970’lerin hemen başında
nitelik değiştirmiş, çeşitli gerilla grupları silahlı eylemlere başlamışlardı.

Silahlı kuvvetler içindeki bir kesim, “milli devrimci bir gelişme stratejisi” benimsemiş ve benzerlerine Mısır ve Cezayir’de rastlanan “sol” bir askeri müdahale arayışına girmişti. Doğan Avcıoğlu’nun Devrim dergisi de bu tür “ilerici” bir ordu müdahalesinin düşünsel hazırlıklarını yapmaktaydı.

1973 seçiminde hiç bir parti çoğunluğu sağlamadığından Türkiye yeniden 12 Eylül 1980 darbesine kadar sürecek olan koalisyonlar dönemine girdi. Cumhurbaşkanı Korutürk’ün birbiri ardına hükümeti kurmakla görevlendirdiği Ecevit, Demirel ve Talu hükümet kuramayarak görevi iade etti.

Azınlık hükümeti, parlamenter sistemlerde, parlamentoda çoğunluğu olmayan bir partinin, diğer parti ya da partilerin hükümete fiilen katılmadan dışarıdan destek vermesiyle oluşturduğu hükümet biçimidir.

Milli Güvenlik Konseyi, Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren, Kara
Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutanı
Orgeneral Tahsin Şahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral Nejat Tümer
ve Jandarma Komutanı Orgeneral Sedat Celasun’dan oluşmuştur.

MDP, HP ve ANAP’ın kurucuları veto engelini aştı ve sadece bu üç parti seçim için onay aldı.

Cumhurbaşkanı Evren 7 Aralık 1983’te yeni hükümeti kurma görevini ANAP genel başkanı Turgut Özal’a verdi.

29 Kasım 1987’de yapılan seçime yedi parti katılırken, seçmenlerin yüzde 93,3 gibi çok büyük bir bölümü sandık başına giderek oylarını kullandılar. Ülke genelindeki yüzde 10’luk genel barajı sadece üç parti aştı ve milletvekillikleri bu partiler arasında dağıtıldı, öteki partiler meclis dışında kaldılar.

24 Aralık 1995'te ki seçimlerde, seçim yasasında da önemli değişiklikler yapıldı. Buna göre, milletvekili sayısı 450’den 550’ye çıkartıldı ve bu 550 milletvekilinden 100’ünün seçim çevrelerine bağlı kalmaksızın, partilerin ülke genelinde aldıkları oylar esas alınarak “Türkiye milletvekili” olarak seçilmeleri öngörüldü.

2002 seçimine 18 parti katıldı. Seçim AKP’nin mutlak bir başarısıyla sonuçlandı. Oyların yüzde 34,3’ünü alan AKP tam 363 milletvekili çıkarırken, CHP yüzde 19,4 oyla 178 milletvekiliyle mecliste temsil edilme hakkını kazandı.

Orantısızlık endeksi “Gallagher Endeksi” olarak bilinir. Bir seçimde partilerin almış
oldukları oy oranları ile sandalyelerin dağılımı arasındaki orantısızlığın derecesini
ölçmek üzere geliştirilmiştir. Endeks değeri, 0 ile 100 arasında değişir. 0 herhangi
bir orantısızlığın söz konusu olmadığını adil bir seçim sistemini gösterir. 100 ise
tam bir orantısızlık anlamına gelir.