TÜRK SİYASAL HAYATI - Deneme Sınavı - 10

Ahmet Mithat Efendi, Ekonomi Politik ve Hallü’l Ukad adlı kitaplarında Adam Smith’in serbest iktisat fikrini eleştirir. Ona göre Adam Smith’in teorisi sadece İngiltere’nin gerçekleriyle bağdaşabilir. Hemen bütün hammaddesini dışarıdan temin eden ve geniş bir deniz ticaret filosuna sahip olan bu ülke için serbest ticaretten başka başvurulacak bir yol yoktur. Doğru cevap C’dir.

8 Mart 1915 tarihli Memalik-i Osmaniye’de Bulunan Ecnebilerin Hukuk ve Vezaifi Hakkında Kanun-ı Muvakkat yasası çıkarılır ve bu yasa ile iktisadi yaşama ilişkin önemli hükümler getirilir. Yapılan bu yasal düzenlenme ile artık yabancı uyruklular Osmanlı uyruklular ile aynı vergi ve diğer ödentilerle yükümlü kılınır ve yabancıların Osmanlı topraklarında avukatlık, hekimlik, eczacılık, mühendislik ve öğretmenlik yapabilmeleri; okul açma, dergi ve gazete yayımlayabilme haklarının Osmanlı mevzuatına tabi olma şartı ile saklı kalacağı ifade edilir. Doğru cevap A’dır.

17 Şubat 1923’te, Lozan görüşmelerinin kesintiye uğradığı bir sırada, İzmir’de toplanan Türkiye İktisat Kongresi 4 Mart 1923’te sona erer.

Meslek grupları ve kurumlar adına görüş ve beklentilerin dile getirildiği kongrenin sonunda on iki maddeden oluşan, üzerinde bütün kesimlerin mutabık kaldığı ve “Misak-ı İktisadi” başlığı altında yayınlanan bir bildiri kamuoyuna duyurulur.

İzmir İktisat Kongresi’nde alınmış ve tavsiye niteliğindeki kararlar harfi harfine hayata geçmemiş ise de 1920’ler boyunca izlenen iktisat politikalarının kongre kararları ile paralellik gösterdiği söylenebilir. Bunların başlıcaları 1924’te özel girişimleri finanse etmek için Türkiye İş Bankası’nın kurulması, 1925’te Aşar vergisinin kaldırılması, 1927’de sanayi alanında özel girişim ve yatırımlarını teşvik için 1913 tarihli Teşvik-i Sanayi Kanunu’nun yeniden düzenlenerek yürürlüğe girmesidir.

İzmir İktisat Kongresi’nde devletin ekonomiye müdahalesine ihtiyatla yaklaşılır.

1920’ler boyunca Türkiye’de devletin ekonomiye sınırlı müdahalesinin söz konusu olduğu, buna bağlı olarak 1930’lu yıllarla karşılaştırıldığında ekonominin görece liberal bir eğilim çizdiği söylenebilir. Doğru cevap D’dir.

Basın aracılığıyla gerçekleşen ve devletçilik-liberalizm ekseninde gelişen bu tartışmalar uzun sürmez. Ancak bu tartışmalar 1930’larda aydınların ve siyaset adamlarının devletçilik-liberalizm kavramlarına yükledikleri anlamı yansıtması açısından önem taşımaktadır. Politik yönü yanında entelektüel yönü de bulunan bu tartışmaların taraflarından biri, Kadro dergisi etrafında toplandıkları için Kadrocular olarak adlandırılan Burhan Asaf Belge, Şevket Süreyya Aydemir, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Vedat Nedim Tör, İsmail Hüsrev Tökin ve Mehmet Şevki Yazman’ın oluşturduğu harekettir. Kadrocular, Türk devrimine 1930’larda görece “sol” bakışı yansıtırlar.

Devletçiliği bir amaç olarak gören Kadrocuların yanı sıra, devletçiliğe muhalif olmayan ancak devletçiliği amaç olarak değil araç olarak gören kişi ise Ahmet Hamdi Başar’dır. Doğru cevap A’dır.

1934’de uygulamaya konan Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı’nın (BBYSP) ana hedef ve stratejisi, ülkenin yerüstü kaynaklarını değerlendirerek ithalata konu olan özellikle şeker, dokuma ve kâğıt başta olmak üzere temel gereksinim maddelerini yurt içinde üretme; yerel veya bölgesel tarımsal üretime ve doğal kaynaklara dayanan sınai üretim birimleri kurma; kurulacak sanayi tesislerinin, kuruluş yerlerinin hammadde ve işgücü kaynaklarına yakın olmasıdır. Doğru cevap E’dir.

Ekonomide yaşanan dalgalanma döviz kurlarında ayarlama yapmayı zorunlu kılar. 1958 İstikrar Tedbirleri olarak bilinen tedbirler alınır. Buna göre TL devalüe edilir. Kur ayarlamasına gidilir. 1 Amerikan Doları’nın değeri 2.80 TL’ndan 9 TL’na yükselir. Para arzını denetim altına almak için Merkez Bankası’nın kaynak kullanımlarına sınırlama getirilir. KİT ürünlerine büyük zamlar yapılır. Bütçe açıklarının kapatılması için gelir vergisi oranlarında artış gündeme gelir. Bu önlemlere bağlı olarak IMF Türkiye’ye 250 milyon dolar kredi sağlar. Ayrıca 600 milyon dolar tutarında dış borç ertelenir. Doğru cevap E’dir.

Planlamanın bir anlamda beyni olan Devlet Planlama Teşkilatı’nın (DPT) kuruluşu, 27 Mayıs 1960’ta DP hükümetini devirerek yönetime gelen Millî Birlik Komitesi’nce gerçekleştirilir. 30 Eylül 1960’ta DPT’nin kuruluşuna ilişkin 91 sayılı kanun kabul edilir. Kuruluşunda DPT’nin görev ve amaçları şöyle ifade edilir: Ülkenin doğal, toplumsal ve ekonomik bütün kaynaklarını ve olanaklarını saptamak; izlenecek toplumsal ve ekonomik politikaları ve hedefleri belirleyerek hükümete bu yönde yardımcı olmak; bakanlıklar arasında ekonomik konularda koordinasyon sağlamak ve ilgili önerilerde bulunmak; hükümetçe belirlenen hedeflere yönelik planlar hazırlamak; planların uygulanması aşamasında ilgili kurum ve kuruluşlara gereken önerilerde bulunmak; planın uygulanışını izlemek ve gerektiğinde değişiklikler yapmak ve özel sektörün etkinliklerini plan hedef ve amaçları yönünde teşvik ve düzenleyecek önerilerde bulunmak. Doğru cevap D’dir.

1 Temmuz 1980’de faiz hadleri serbest bırakılır. 1 Mayıs 1981’de döviz kurunun her gün Merkez Bankası’nca açıklandığı günlük kur sistemine geçilir. 12 Eylül 1980’den kısa bir süre sonra ekonomi masaya yatırılır. 2 Kasım 1981’de İzmir’de İkinci Türkiye İktisat Kongresi toplanır. 1982’de Türkiye banker kriziyle sarsılır. Doğru cevap C’dir.

Kasım 1983’te genel seçimler yapılır ve Turgut Özal’ın önderliğindeki Anavatan Partisi (ANAP) seçimi kazanarak iktidara gelir. Böylece 1989’a kadar sürecek Özal ve 1991’e kadar sürecek ANAP dönemi başlar. ANAP iktidara geldikten kısa bir süre sonra yeni ekonomik kararlar alınır. 29 Aralık 1983’te açıklanan bu kararlara göre ithalat rejiminde yapılan değişiklikler ile ithal malları, ithali yasak mallar, ithali serbest mallar ve ithali izne bağlı mallar olmak üzere üç türe ayrılır. Döviz işlemleri büyük ölçüde serbestleştirilir. 6 Ocak 1984’te döviz alım-satımı serbest bırakılır. Diğer yandan mali sistemde Katma Değer Vergisi uygulaması ve ihdas edilen çeşitli fonlar gibi yeni kurum ve uygulamalar gündeme gelir. Bunların yanında haberleşme, ulaşım, Türkiye’nin elektrifikasyonu ve sulama alanlarında önemli yatırımlar gerçekleştirilir. Otoyollar, barajlar, telefon ve diğer iletişim araç ve yöntemlerinin modernizasyonu ve yaygınlaştırılması tartışılır. Bir yandan KOBİ’ler diğer yandan turizm gibi alanlarda yatırımlar yapılır. Türkiye bu dönemde yabancı sermaye için cazip bir ülke görünümü kazanmaya başlar. Doğru cevap B’dir.

12 Mart 1947’de Amerikan kongresinde başkan Truman kendi adı ile anılan doktrinini açıklar. OECD’nin temelini oluşturan Marshall Planı ise 12 Temmuz 1947’de Paris’te çalışmaya başlayan ve 16’lar Konferansı olarak adlandırılan toplantıda atılır. Sovyetlerin toprak talepleri ve buna bağlı olarak tehdidine maruz kalan Türkiye, jeo-politik ve jeostratejik konumu ve önemi nedeniyle ABD’nin Truman Doktrini ve Marshall Planı kapsamında askeri ve ekonomik yardımda bulunacağı ülkeler arasında yer alır. 4 Temmuz 1948’de imzalanan Ekonomik İşbirliği Anlaşması ile Türkiye’ye Amerika Birleşik Devletleri’nin ekonomik yardımı başlar. Doğru cevap B’dir.

Savaşlar, isyanlar ve yükselen milliyetçi dalga II. Meşrutiyet liberalizminin sonunu getirir. Bilhassa Balkan Savaşları Meşrutiyet liberalizmine ağır darbe vurur. Bundan sonra İttihatçılar Anadolu ve Müslüman-Türk unsur merkezli bir siyasete yönelirler. Siyasette ve yönetimde İttihatçıların ülkeyi ele geçirip otoriter bir şekilde yönetmeleri ile kendini gösteren bu durum, ekonomide de liberal politikaların terk edilmeye başlandığı, yabancıların, özellikle gayrimüslim unsurların dışlandıkları, Müslüman-Türk unsurun ise imtiyazlı bir konum elde etmeye başladığı bir hal alır. Başka bir deyişle bu dönemde izlenen milli iktisat politikası, ekonomide milli unsurları yani Müslüman-Türk unsuru egemen kılmaya yönelik girişimleri içerir. Bu girişimler başlangıçta yabancı karşıtı görünümüne sahipken, zamanla yabancı kavramı, içine gayrimüslim unsurları da alarak genişler.

Bu sürecin teorik çerçevesini Ziya Gökalp çizer. Gökalp’e göre milli iktisat, etnik homojenlikle sağlanabilir. Müslüman-Türk unsurun yalnızca asker ve memur; gayrimüslimlerin zanaatkâr ve tüccar oldukları bir toplum çağdaş devlete dönüşemez. Müşterek vicdana sahip olmayan bu iki unsur arasında gerçek bir işbölümü yoktur. Yine Gökalp’e göre Müslüman-Türk unsur askerlik ve memurluğun yanı sıra iktisadi yaşama da atılarak milli iktisadı kuracaktır.

Dolayısıyla, doğru cevap C şıkkıdır.

Savaşın neden olduğu olağanüstü koşullar altında büyük kentlerin iaşesini örgütlemeyi amaçlayan İttihatçı hükümet bu işi önce belediyelere verir. Ancak belediyelerin layıkıyla yerine getiremedikleri bu işi bir süre sonra doğrudan doğruya İttihat ve Terakki üstlenir. Sonradan iaşe bakanı olacak olan Kara Kemal’in denetiminde kurulan “Heyet-i Mahsusa-i Ticariye” İstanbul başta olmak üzere büyük kentlerin iaşesini üstlenir. Ekmek, şeker ve gazyağı gibi temel tüketim maddelerinin temini ve dağıtımını örgütleyen Heyet-i Mahsusa-i Ticariye bünyesinde oluşan fonlar da İttihatçıların özlemini duydukları “milli” anonim şirketlerin kuruluşunda kullanılır. Dolayısıyla, doğru cevap D şıkkıdır.

İttihatçılar ile Cumhuriyeti kuran ve bütün bir tek parti iktidarı süresince yani Kemalistler ile ve hatta ardından gelen Demokrat Parti (DP) iktidarı devrinde Türkiye’yi yöneten kesimler arasında ideolojik, kadrolar, politika üretme ve uygulama gibi noktalarda benzerlikler ve süreklilik vardır. Pozitivizm, tıpkı İttihatçılar gibi, Kemalistleri de etkiler. İttihatçılar ile Kemalistler laiklik, halkçılık ve inkılâpçılık ilkelerinde benzerlikler göstermekte ve bu konuda süreklilikten bahsetmek de mümkün olmaktadır. Dolayısıyla, doğru cevap B şıkkıdır.

17 Şubat 1923’te, Lozan görüşmelerinin kesintiye uğradığı bir sırada, İzmir’de toplanan Türkiye İktisat Kongresi 4 Mart 1923’te sona erer. Dolayısıyla, doğru cevap A şıkkıdır.

Bretton-Woods’u imzalayan ülkelerin başlıca sorunu mübadele sistemindeki likiditenin elde bulunan altının fiziki hacmiyle sınırlı kalmasını önleyecek bir sistem bulmaktır. Bu sorun Amerikan dolarının altına çevrilebilirliği kuralını getiren altın kambiyo standardının yaratılması ile çözülür. Başka bir deyişle Amerikan doları, altına eş düzeyde bir uluslararası rezerv para olarak kabul edilir. Aynı anlaşma ile kambiyo kurlarının istikrarını sağlamak maksadıyla milletlerarası bir para fonunun ve üye memleketlerin imar ve kalkınma işlerini kolaylaştırmak maksadıyla da milletlerarası bir imar ve kalkınma bankasının kurulmasına karar verilir. Böylece Uluslararası Para Fonu’nun (IMF) ve kurulduğu sıradaki adı ile Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası veya bugünkü adı ile Dünya Bankası’nın (DB) da temelleri atılır. IMF 1945’te, DB 1946’da çalışmalarına başlar. Dolayısıyla, doğru cevap E şıkkıdır.

İkinci Dünya Savaşı ertesi değişen ülke ve dünya koşullarında devletçiliğin tanımı ve niteliği yeni biçimler alır. Nitekim savaş ertesi dönemde devletçiliğin tartışıldığı en önemli zeminlerden birisi 1948 Türkiye İktisat Kongresi’dir. İkinci Kongre, çoğunluğunu ticaret kesiminin oluşturduğu İstanbul’daki iş çevrelerinin girişimiyle 22 Kasım 1948’de İstanbul’da toplanır. Kongrede devletin, bireyin iktisadî özgürlüklerini koruması gerektiği, özel girişimin temel alınması, devletin ekonomide rehber rolü oynaması ve sosyal adaleti sağlaması gerektiği ileri sürülür.

Ayrıca devletin yalnızca temel kamu hizmetlerini yerine getirme dışında ekonomide işletmeci olarak bir rol üstlenmemesi istenir. Devlet iktisadi politikaların oluşumunda araştırma, düzenleme ve denetleme alanlarında varlığını göstermelidir. Yine kongrede devletin tarımsal ve sınaî üretim işlerinden elini, eteğini çekmesi gerektiği iddia edilir. Dolayısıyla, doğru cevap C şıkkıdır.

Ekonomide yaşanan dalgalanma döviz kurlarında ayarlama yapmayı zorunlu kılar. 1958 İstikrar Tedbirleri olarak bilinen tedbirler alınır. Buna göre TL devalüe edilir. Kur ayarlamasına gidilir. 1 Amerikan Doları’nın değeri 2.80 TL’ndan 9 TL’na yükselir. Para arzını denetim altına almak için Merkez Bankası’nın kaynak kullanımlarına sınırlama getirilir. KİT ürünlerine büyük zamlar yapılır. Bütçe açıklarının kapatılması için gelir vergisi oranlarında artış gündeme geldir. Bu önlemlere bağlı olarak IMF Türkiye’ye 250 milyon dolar kredi sağlar. Ayrıca 600 milyon dolar tutarında dış borç ertelenir. Dolayısıyla, doğru cevap B şıkkıdır.

Planlamanın bir anlamda beyni olan Devlet Planlama Teşkilatı’nın (DPT) kuruluşu, 27 Mayıs 1960’ta DP hükümetini devirerek yönetime gelen Millî Birlik Komitesi’nce gerçekleştirilir. 30 Eylül 1960’ta DPT’nin kuruluşuna ilişkin 91 sayılı kanun kabul edilir. Kuruluşunda DPT’nin görev ve amaçları şöyle ifade edilir: Ülkenin doğal, toplumsal ve ekonomik bütün kaynaklarını ve olanaklarını saptamak; izlenecek toplumsal ve ekonomik politikaları ve hedefleri belirleyerek hükümete bu yönde yardımcı olmak; bakanlıklar arasında ekonomik konularda koordinasyon sağlamak ve ilgili önerilerde bulunmak; hükümetçe belirlenen hedeflere yönelik planlar hazırlamak; planların uygulanması aşamasında ilgili kurum ve kuruluşlara gereken önerilerde bulunmak; planın uygulanışını izlemek ve gerektiğinde değişiklikler yapmak ve özel sektörün etkinliklerini plan hedef ve amaçları yönünde teşvik ve düzenleyecek önerilerde bulunmak. Dolayısıyla, doğru cevap D şıkkıdır.

Adı ile anılan akımın öncüsü Milton Friedman, Chicago Okulu mensuplarındandır. Friedman etkin bir para politikasının uygulanmasını öngörür. Adam Smitih’in yani Klasik Okul’un öğretisini izleyen Friedman liberaldir. Devletin ekonomiye kesinlikle müdahale etmemesini savunur. Ona göre piyasanın kendiliğinden işleyen dinamikleri üretim, istihdam ve bölüşüm gibi temel ekonomik sorunları ortadan kaldırır. Ekonomik istikrarsızlığın temel kaynağı piyasaya dışarıdan yapılan müdahalelerdir. Genellikle bu müdahaleler de hükümetlerin serbestçe belirledikleri para arzından kaynaklanmaktadır. Bu sorunun çözümü yine etkin para politikası izlemekle çözülebilir. Friedman’a göre devletin yegâne görevi dolaşımdaki para miktarını sınırlamak için mücadele etmektir. Devletin sosyal yardımda bulunmasına da karşı çıkan Friedman gerçekten yardıma ihtiyacı olan veya belirli bir gelire sahip olmayanlara devletin belirli bir parasal yardımda bulunmasını önerir. Dolayısıyla, doğru cevap E şıkkıdır.

1980 sonrası Türkiye ekonomisine damgasını vuran 24 Ocak Kararları ile ithalatın serbestleştirilmesi; TL’nın aşırı değerlendirilmesine son veren gerçekçi kur uygulamasına geçilmesi; ihracatın, yabancı sermayenin özendirilmesi; ihracata sigorta ve finansman ile kurumsal destek sağlanması; kademeli olarak sübvansiyonların azaltılması ve fiyat denetimlerinin kaldırılması öngörülür. 24 Ocak kararları kısaca hemen bütün Cumhuriyet tarihi boyunca uygulanan korumacı-müdahaleci iktisat politikalarının terk edilmesi ve daha liberal bir yapının kurulması yönünde atılmış adımlardır. Dolayısıyla, doğru cevap C şıkkıdır.