TÜRK KÜLTÜR TARİHİ

Coğrafi keşifler ve deniz yolu ulaşımıyla gidilen bölgelerden çok değişik maddi kültür verileri Avrupa’ya taşınıyordu. 16. ve 17. yüzyıllarda aydın kişiler, tüccarlar, prensler bu ilginç verileri toplayarak koleksiyon oluşturmaya başlamışlardı. “İlginç Şeyler Odaları “ (Cabinet de Curiosité) denilen bu yerlerde hayvan, bitki ve mineraller toplanırdı. Herkes yeni bulgusunu gösterir ve bunlarla da öğünürdü. Koleksiyonlarını göstermek için geceler düzenlenir ve bu tür toplantılar sosyal yaşamın bir parçası olurdu. Görülmemiş kuşlar, yeni çiçek cinsleri, yeni maden türleri merakla incelenir ve ne oldukları hayranlıkla tanımlanmaya çalışılırdı.

Her ülke sanayi üretimini tanıtmak için Dünya Sanayi Fuarları kurulmaya başlandı. Her ülke bu fuarlarda kendini ve üretimlerini tanıtıcı pavyonlar kurdu. Bu pavyonlarda farklı ülkeler, mimarilerinden giyim ürünlerine dek ürettikleri tanıtılmış oldu ve böylece kapitalist sistem yerleşmeye yüz tuttu. Paris’de Eyfel Kulesi ve Londra’da Cyristal Palace bu fuarlar kapsamında inşa edilmiştir.

Kapitalist üretim biçiminin kâr etme amacıyla ucuz iş gücü kullanması ve işçi sınıfının güvencesini sağlamaması, özellikle acımasız bir kapitalizmin gelişmesine yol açtı. Engels ve Marks, İngiltere’deki bu durumu analiz ederek diyalektik materyalizm kuramlarını geliştirecekler ve elde edilen kârın daha iyi bir dünya için insancıl ve toplumsal bir biçimde eşit olarak dağıtılması gerektiği tezini oluşturacaklardır.

Sosyoloji ve antropolojinin insan incelemelerine paralel olarak bireyin farklı biçimde ortaya çıkması ve yeni düzen içerisinde ortaya çıkan kaygılarının ve tedirginliklerinin araştırılmasıyla, bireyin iç dünyası bilimsel bir inceleme alanı oldu. Sigmund Freud (1856- 1939) insanın sadece pozitivist değerlerle ele alınamayacağını, insanın dışarıdan görülmeyen ve saklı duygu ve düşüncelerinin de olduğunu ileri sürmesiyle psikanaliz gibi yepyeni bir bilimin temellerini attı. Böylece bilinç, bilinçaltı, ego, süper ego gibi kavramlar bireyin iç dünyasını anlamada yeni bir yönelim oluşturdu.

Modern estetik anlayışın temellerini atanlardan biri de Charles Baudelaire (1821 - 1867) olmuştur. Sanatsal bir yapıtın estetik değeri olması için onun sadece güzeli yansıtması gerekmediğini, çirkinin de estetik bir kategori olduğunu ileri sürmüştür.

Sultan III. Selim, Nizamı Cedid adıyla yeni bir askeri örgüt kurarak, onların yeni talimlerini ve eğitimlerini yeniçerilerinde uygulamasını istedi. İstanbul’da Selimiye Kışlasını kurdu. 1794’te, Teknik Üniversite niteliğinde, Sütlüce’de, Mühendishane-i Berri-i Hümayun kurularak yurtdışından gelen uzmanlarla ve yurt içinden sağlanan hocalarla eğitime başladı. Bu okulun eğitim programı medrese eğitimi programlarından farklıydı. Örneğin perspektif çizimin öğretildiği teknik resim dersleri daha sonra fotoğrafçılık gibi dersler mühendislik derslerinin yanı sıra öğrencilere okutulmaktaydı.

Neo-Klasik üslup yanısıra barok ve rokoko bezeme öğeleri beraberce kullanıldığı gibi zaman içinde bunlara oryantalist üslup elemanları da katılmıştır. Oryantalist yani Doğu kültürlerine ait olan özelliklerin görüldüğü üslup, Avrupa’da Fransız ve İngiliz sömürgeciliğine bağlı olarak ortaya çıkmıştı. Öncelikle resim sanatında romantik akım içinde görülen bu üslup daha sonra mimariye de yansımıştır. Fransızların Kuzey Afrika ve Mısır’ı almaları sonucu Arap-İslam yapılarında görülen at nalı kemerler, renkli taşlar, yüzeylerin hiç boş bırakılmadan bezenmesi Fransa’da görülürken, İngilizlerin Hindistan üzerindeki hâkimiyetleri de Hint-İslam mimari özelliklerini gündeme getirdi. Yabancı mimarlar aracılığıyla “yeni bir üslup “olarak Sultan Abdülaziz döneminde İstanbul’da görülmeye başlandı.

Neo-Klasik, eklektik ve oryantalist üslup Osmanlı mimarlarının kendi geleneksel mimarlıklarına bakmalarına neden oldu. Özellikle yurt dışında eğitim alan Mimar Vedat ve Mimar Kemalettin gibi mimarlar modern teknoloji ile beraber Selçuklu ve Osmanlı mimari öğelerini yeniden kullanmaya başladılar. II. Meşrutiyetin ve Ziya Gökalp’in Türkçülük akımları ile desteklenen bu mimari dil, I. Ulusal Mimari üslubu olarak Cumhuriyetin ilk dönemlerinde de 1930’lara kadar devam etti.

19. Yüzyıl başında İstanbul’a gelen Raimond d’Aranco ise Art Nouveau veya Jungenstil denilen, sanayileşmenin sıradan üretimine farklı olma kaygısıyla öne çıkan “yeni sanat” anlayışını getirdi. Aranco, Beşiktaş’ta Şeyh Zafir Türbe ve Kitaplığında gördüğümüz bu üslubu Karaköy ve Beyoğlu’ndaki apartmanlarda kullandığı gibi, ahşap yalılara da uyarladı.

Balyan Ailesinin fertleri mimarlık, mimari süsleme ve mimari eylemin örgütlenmesi gibi konularda Saraya hizmet vermekteydi. Dolmabahçe, Beylerbeyi Sarayları, Göksu ve Ihlamur Kasrı onlar tarafından inşa edilmişti.

Modernlesme ise Avrupa ve Amerika’da teknoloji, bilim, demokrasi, ulus devletler ve kapitalist üretim sisteminin ortaya çikmasidir1800 lü yıllarda Osmanlının Avrupa da topraklarının bulunmasının modernleşme kavramının batıyla eş anlamlı olması arasında bir bağ yoktur.

Tekstil ve madencilik alanları sanayileşmenin ilk görüldüğü alanlar olmuştur.

Modernleşme sürecinde fabrikada çalışmaya bağlı laik bir zaman kavramı ortayaçıktı. Daha önceleri dini günlere, dua saatlerine, azizlere adanmış günlere göre veyatarımsal üretimin ritmine göre ayarlanan bir zaman anlayisi, yerini fabrikasyon üretimin saat anlayışına bıraktı. İş saatlerine göre düzenlenen zaman kavramının değişmesi, çalışma saatleri dışında yıllık izin düzenlemesini de getirdi. Bu da insanların iç ve dış turiz­me olan ilgisini arttırdı. Denize gitme alışkanlığı 19. yüzyılda ortaya çıktı. Yabancı ülkelere dü­zenlenen organize seyahatler bu dönemde başladı. Turizm rehberlik kitapları, hediyelik kitsch biblolar bu yıllarda yaygınlaştı.

Kitsch sözcüğü sa­nat değeri olmayan şeylere verilen sanatsal değer anlamında da kullanılmaktadır.

Modernleşmenin ve modernliğin merkezi sanatsal ve kentsel yaşam olarak Paris’ti. Paris’in bu üstünlüğü I. Dünya Savaşı’na kadar devam etmiştir.

Yeni örgütlenme modelleri ge­reği, batılı ülkelerle yakın ilişkiler kültürel alanda da ortaya çıkmış­tır. Fransız kültürü bu dönemde örnek oluşturmuştur.

Ortaoyunu,  ana karakterleri Pişekâr ve Kavuklu’yla unutulmaz kalan, ama aynı zamanda, Kara­denizli, Rumelili, Kayserili, Ermeni, Rum, Yahudi, Zenne, (göçebe Türk geleneğinde özellikle düğünlerde kadın kıyafetiyle dans eden erkek), Sarhoş, Bekçi gibi sosyal ka­rakterleri şiveleriyle ve kılıklarıyla sergileyen seyirlik bir oyun türüdür.

Reformlar içerisinde en önemlisi Osmanlı devlet yapısını radikal biçimde
değiştirecek olan Tanzimat ve Islahat hareketleridir.