TÜRK İSLAM EDEBİYATI

Mersiye, dini edebiyatımızda bir kimsenin vefatı üzerine duyulan üzüntüyü ifade etmek üzere, ölenin meziyetlerini anlatmak suretiyle yazılan duygu yoğunluğu yüksek manzumelerdir. Ölenin arkasından söz söyleme geleneği İslamiyet öncesi Türk şiirinde yuğ adı verilen ölüm törenlerinde söylenen sagu adlı manzumelerle doğmuştur. Türk halk şiirinde ise ağıt olarak adlandırılmıştır. Sav, bilgece söylenmiş sözlerdir. Koşuk, doğa, sevgi, kahramanlık konulu manzumeler olup şölenlerde söylenir. Bu törenlerdeki sanatçılar şaman, kam, ozan, baksı adlarıyla bilinir.

Hadîkatü’s-süedâ - Fuzûlî

Kasideler övgü şiirleridir. Giriş (nesîb), girizgâh, methiye, fahriye, tegazzül, taç ve dua bölümlerinden oluşur. Nesîb bölümünde ası konuya geçilmeden güncel olan bir konunun betimlemesi yapılır. Fahriye kasidelerde bir bölümdür ve şair, kendini ve sanatını diğer şairlerle karşılaştırarak över.

Niyazî-i Mısrî

Tezkire, bazı meslek sahipleri için yazılan biyografik eserlere verilen isimdir. Veliler tezkiresi anlamına gelen Tezkiretü’l-evliya da İslâm velilerinin hayat hikâyelerinin yazıldığı eserlerdir. Tasavvufun yayılmasıyla birlikte isimleri öne çıkan tasavvuf büyüklerinin tanıtılması amacıyla telif edilmişlerdir. Feridüddîn-i Attâr’ın Tezkiretü’l-evliyâ adını taşıyan eseri bu türdeki ilk örnektir. Türk edebiyatında tezkiretü’l-evliyâlar, Feridüddin Attâr’ın eserinin tercümesiyle başlamıştır. Bu tercümeler ya doğrudan çeviri ya da Attâr’ın eserini esas alarak bazı ilavelerle yeniden telif şeklindedir.

Menâkıbnâmeler, tasavvufun yaygınlaşmasıyla birlikte tarikat pîrlerinin hayat hikâyelerini ve kerametlerini müridlere anlatma ihtiyacından doğmuştur. Menâkıbnâmeler genellikle mensur olarak yazılmış olmakla birlikte bazılarında manzum parçalar da bulunmaktadır. Bu türdeki eserler, tarikat müntesibi kimselerin kolayca anlayabilmeleri için Türkçe ve sade bir dille yazılmışlardır.

Tefsir, Kur’ân-ı Kerîm’in sûrelerini açıklayarak, görüşler ileri sürme ve bunları yazma, yorumlama demektir.  Türkler, İslâmiyeti kabul etmeleri ile birlikte dinin birinci kaynağı Kur’ân-ı Kerîm’i Türkçe’ye çevirmekte gecikmemişlerdir. İslâmiyetin kabulünden günümüze kadar çok sayıda tercüme ve tefsir yapılmıştır. Kur’ân-ı Kerîm önce Samanoğulları döneminde Emîr Mansur b. Nuh (961-977)’un oluşturduğu bir kurul tarafından Taberî Tefsiri esas alınarak Farsça’ya çevrilmiştir. Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe’ye ilk tercümesi yine Farsça’ya yapılan tercüme ile aynı dönemde muhtemelen aynı heyetin Türk üyesi tarafından meydana getirilmiştir. Bu tercüme satır arası bir tercüme olup, Taberî Tefsiri’nden yapılan kelime kelime Farsça tercümeye dayanmaktadır. Söz konusu tercümenin bir nüshası bugün İstanbul Türk-İslâm Eserleri Müzesi’nde sergilenmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe’ye ilk çevirileri satır arası çevirilerdir. Bu yöntemde satırların araları açılarak her bir Arapça kelimenin altına Türkçe karşılıkları yazılmaktadır. Bunu, Fatiha, Yasin, Tebareke, İhlâs gibi kısa surelerin tefsirleri takip etmiştir. Kısa sûre tefsirleri sonraki dönemlerde Kur’ân-ı Kerîm’in birçok sûresinin müstakil tefsirinin yapılmasına örnek teşkil etmiştir.

Yusuf Has Hacîb’in yazmış olduğu  mutluluk bilgisi anlamına gelen ‘’Kutadgu Bilig’’ Türklerin İslâmiyet’i kabul etmelerinden sonra yazılan ilk eserdir. Didaktik ve alegorik özellikler gösteren eser, mesnevi tarzında yazılmıştır

Hayriyye

Savaş kabiliyetine sahip Türkler’in yerleşecek yurt arama teşebbüsleri, Müslümanlıktaki cihad ve gaza ruhu ile birleşince fetihler kaçınılmaz hâle gelmiştir. Anadolu’nun Türk hâkimiyetine girerek müslümanlaşması sürecinde, bazı gazi-mücahid komutanların savaşlarda gösterdikleri fedakârlık, yiğitlik ve kerametler destanlara konu olmuştur. Bu destanların en eskisi Hâricîlerin ünlü kahramanı Hamza’nın adı etrafında gelişen Hamzanâmeler ile Horasanlı Ebû Müslim’in destanî hayatını anlatan Ebu Müslim Kitabı’dır. Bunlardan başka, Bizanslılara karşı giriştiği savaşlarda ismi öne çıkan Seyyid Battal Gâzi’nin menkabelerini anlatan Battalnâme, Anadolu içlerine kadar birçok şehri fetheden Dânişmend Gâzi’nin fetihlerini anlatan Dânişmendnâme, Anadolu ve Rumeli’deki fetihlerde gösterdiği kahramanlıklarla Sarı Saltuk’un maceralarını anlatan Saltuknâmeler meydana getirilmiştir. Söz konusu destanların tamamı başlangıçta sözlü olarak dilden dile aktarılmış, sonradan yazıya geçirilmiştir. Pendnâme; insanları iyiye ve güzele yönlendirmek,          İslâmiyet’in erdemlerini yaşamak, iyi ahlâklı, topluma ve devlete yararlı bireyler yetiştirmek amacıyla yazılan eserlerdendir.