TÜRK İSLAM EDEBİYATI

Nazım, sözlük anlamıyla “sıra”, “düzen”,”sıraya koyma”demektir. Ama Divan Edebiyatı’nda nazım dendiğinde vezinli, kafiyeli söz yani şiir anlaşılır. Divan şiirinde nazım birimi genellikle beyit olup şiirler, çeşitli nazım şekilleri içinde kurallarını Arap ve Fars Edebiyatı’ndan alan aruz vezniyle yazılmıştır. Bununla beraber, az da olsa bazı şairlerin hece ölçüsüyle yazılmış şiirlerine rastlamak mümkündür. Aruz vezninde açık ve kapalı heceler çeşitli kalıplarda, kendilerine özgü bir düzen içinde sıralanır. Şairler eserlerini yazarken seçtikleri kalıba mutlaka uymak zorundadır. Aruz, esas olarak hecelerin
uzunluğu ve kısalığı (Türk aruzunda açıklık kapalılık) temeline dayanan bir
şiir ölçüsüdür. Türkler’in İslamiyet’i kabul etmelerinden sonra medrese kültürü ile yetişen şairlerin Farsça’yı edebiyat dili olarak benimsemeleri, aruzun
Türk Edebiyatı’na da girmesini sağlamıştır.

Arap, Fars ve Türk edebiyatlarında beyti oluşturan iki satırlık(nesir yani düz
yazı gibi düşünülürse) nazım parçalarından her biri demektir. Sözlükte “yıkıp
yere devirmek, yere çalmak” mânasına gelen sar’ / sır’ kökü “şiirin beytini
iki mısralı yani iki kafiyeli, öte yandan da kapıyı iki kanatlı yapmak” anlamlarını ifade eder. Ayrıca “ev” mânasındaki “beyt”in kapısındaki her bir kanada mısra denildiğine işaret edilir. Ev kapılarla ki ekseriyetle de iki kanatlı olmaktadır tamamlanmakta ve eve de kapıdan girilmektadir. İşte nasılki eve kapılardan girilmekte ise şiirlere de mısralarla başlanmaktadır. Bu açıklamalardan hareketle gerçek anlamı “ev, çadır, oda, mesken, konak” olan beyit, bir
edebiyat terimi olarak aynı vezinde iki mısradan meydana gelen nazım birimini ifade etmekte olup mısra da terim olarak beyti meydana getiren iki parçadan biri için kullanılır.

Türk edebiyatında kasideler hemen hemen en az otuz ile en fazla yüz beyit arasında değişen uzunlukta düzenlenmiştir. Zaman zaman bu sınırların dışına çıkıldığı olmuşsa da şairlerin genelde otuz-elli beyit uzunluğundaki kasideleri tercih ettikleri görülür. Kasidede ilk beyte doğuş yeri manasına matla’, son beyte kesiş yeri manasına makta’ denir. Şairin mahlasını söylediği beyte taç beyit, en güzel beytine de beytü’l-kasîd denilmektedir. Kasidede ilk beyt kendi arasında daha sonraki beyitlerin ikinci mısraları ilk beyitle kafiyelidir. Buna göre kafiye örgüsü “aa/ ba/ ca…” şeklindedir. Türk şairleri
kasidenin altı bölümden oluşmasını benimsemiş ve buna uymaya özen göstermişlerdir. 1. Nesîb (teşbîb). Kasidenin giriş bölümüdür. Genelde bir gazel
gibi âşıkane duygulardan bahseder. Bu şekilde olan girişler nesîb, aşk dışında
tasvir vb. herhangi bir konu işlenmişse teşbîb adını alır. Kaside bazan burada
işlediği konuya göre de özel bir adla da anılır. Nesîb veya teşbîb ortalama
on-on beş beyit uzunluğunda olur. 2. Girizgâh (giriz / güriz). Bu bölüm şairin methiyeye geçtiğini bildiren bir ya da iki beyitten ibaret olup kasidenin en
kısa bölümüdür. Burada konuya uygun bir nükte taşımasına ve nesîble methiye arasında anlam ilişkisi kurulmasına dikkat edilir. 3. Methiye. Kasidenin
en uzun bölümü denilebilir. Kasidenin maksadına uygun olarak övülen kişi
veya şeyden bahseden asıl bölümüdür. Kasidenin en sanatkârane bölümü
olup uzunluğu konuya ve şaire göre değişir. 4. Tegazzül. Kaside içinde tecdîdi matla’ ile başlayan bir gazel olup beş-on beyit arasında değişir. Bir kasidenin ilk bölümünden sonra da yer alabilir. Bunun yanısıra başında yahut
sonunda yer alabildiği gibi tegazzül bölümü olmayan kasideler de vardır. 5.
Fahriyye. Şairin kendisini övdüğü ve bazan da dileğini bildirdiği bölümdür.
Beyit sayısı şairlere göre değişebildiği gibi fahriyye bölümü konulmamış kasideler de mevcuttur. Türk kasideciliğinin üstadı sayılan Nef’î’nin
fahriyyeleri sanatlı bir üslûpla yazılmış olup beyit sayısı hayli kabarıktır. 6.
Dua. Övgüsü yapılan kişi veya şey ile şairin kendisi ve bazan da şiiri okuyan
hakkında dua edilip iyi dileklerde bulunulan son birkaç beyitten ibarettir.

Nefi kasideleri ile ünlü iken seçeneklerdeki diğer şairlerin tamamı gazelleri ile ün yapmışlardır.

Türk edebiyatında ilk mesnevi Yûsuf Has Hâcib’in (ö. 1077) Kutadgu
Bilig adlı eseridir. XIII. yüzyılda Sulî Fakih’in Yûsuf u Züleyhâ adlı mesnevisi kadar Ahmed Fakih’in Kitâbü Evsâfı Mesâcidi’ş-şerîfe’si de önemlidir. XIV. yüzyılda Yûnus Emre’nin Risâletü’n-nushiyye’si, Şeyyad Hamza’nın Yûsuf u Züleyhâ’sı ile Altın Orda sahasında Kutb’un Hüsrev ü Şîrîn’i, Gülşehrî’nin Mantıku’t-tayr çevirisi, Âşık Paşa’nın Garibnâme’si, Yûsuf Meddah’ın Varka ve Gülşâh’ı, Ahmedî’nin İskendernâme’si ile Cemşîd ü
Hurşîd’i önemli örneklerdir. Bu yüzyılda yazarı bilinmeyen pek çok mesnevi de bulunmaktadır.

Rubâîyi oluşturan mısralardan üçüncüsü serbest diğerleri birbirleriyle kafiyelidir. Diğer bir ifadeyle rubâînin kafiye düzeni a a x a şeklindedir; ancak sonraları kafiyelenişi x a x a şeklinde olan veya bütün mısraları birbiriyle kafiyeli rubâîler de ortaya çıkmıştır. Bunlara rubâî-i musarraa denilmektedir.

Şekil özellikleri bakımından koşmalar şu adları alır:
1. Düz (âdi) koşma. Âşık edebiyatında en çok rastlanan ve her mısraı on bir heceli olan koşmadır.
2. Yedekli koşma. Doğu Anadolu ve Âzerî sahasındaki saz şairlerinin kullandıkları bir şekildir. İki çeşidi vardır: Birincisi koşma-mâni karışımıdır. İkincisi yedekli beşli koşmadır. Hece ölçüsü sekizdir. Her bentte ilki beş, ikinci ve yedek sayılan kıta dört mısralıdır. Birinci bent aaabb + cncn, ikinci bent dddee + cncn, üçüncü bent fffgg + cncn ... şeklinde kafiyelenir. Her bendin ikinci kıtasında ikinci ve dördüncü mısralar nakarattır.
3. Musammat koşma. Her mısraı iki bölümden oluşan ve bu bölümleri
aynı kafiyeyi taşıyan koşmadır. 6 + 5 durakla yazılan musammat koşmalarda iç kafiye genellikle altıncı hecenin üzerinde olur.
4. Ayaklı koşma. İlk dörtlüğü oluşturan iki beyitle diğer dörtlüklerin sonuna “ziyade” adı verilen beş heceli mısraların eklenmesinden oluşur.
5. Zincirleme koşma. Her dörtlüğün son mısraında kafiyenin bulunduğu
kelimenin sonraki dörtlüğün ilk mısraının başında tekrar edilmesiyle
oluşur.

Düz mâninin sonuna anlamı tamamlamak ya da pekiştirmek için iki mısra
daha eklemek suretiyle elde edilir. Bunlara artık mâni de denir.
Ağlarım çağlar gibi
Derdim var dağlar gibi
Ciğerden yaralıyım
Gülerim sağlar gibi
Her gelen bir gül ister
Sahipsiz bağlar gibi

Hece ölçüsünün sekizli kalıbıyla yazılır (4+4 duraklı ya da duraksız). Dörtlük
sayısı üç ile beş arasında değişir. Semâilerin kendine has bir namesi vardır ve
bu şekilde okunur. Kafiye düzeni koşma gibidir: baba “ ccca “ ddda
Semâilerde daha çok sevgi, doğa, güzellik gibi konular işlenir.
İncecikten bir kar yağar
Tozar Elif Elif diye
Deli gönül abdal olmuş
Gezer Elif Elif diye

Aruz bahirlerinden bazıları Türk şairleri tarafından Türçe’nin âhengi vb. daha
uygun olduğu için daha çok ve sıkça kullanılmış ve bu istikamette de Türk
aruzu oluşmuştur. Aşağıda Türk aruzunda daha çok kulanılan bahirlerle ilgili
örnek uygulamalar bulunmaktadır.

1. Fâilâtün / Fâilâtün / Fâilâtün / Fâilün
Saçma ey göz/ eşk[i]den gön / lümdeki od / lare su
_ . _ _ / _ . _ _ / _ . _ _ / _ . _
Kim bu denlü / tutuşan od / lare kılmaz / çâre su

_ . _ _ / _ . _ _ / _ . _ _ / _ . _Fuzûlî

I ve III

Aruz vezninde şairler eserlerini yazarken seçtikleri kalıba uymak zorundadır.

Mesnevi

Kafiyesiz olan beyitlere “ferd” ya da “müfred” denir.

Fahriye: Şairin kendisini övdüğü ve bazen de dileğini bildirdiği bölümdür.

Gazelde öncelikle beyit güzelliğine önem verilir. Her beytin kendi içinde bir anlam bütünlüğü vardır. Bundan dolayı gazelin her beytinde değişik konuların işlenmesi kusur sayılmamıştır.

Âşık Paşa - Garibnâme

Sıralı koşma

Cinaslı mâni

Sıraya koyma