TÜRK İSLAM EDEBİYATI

Alman düşünürü Hegel, güzel sanatları, plastik, fonetik ve söz sanatı olmak
üzere üç guruba ayırır. Plastik sanatlar, heykel ve dekoratif sanatlar,
mimari ve resimdir. Fonetik sanat, mûsikî; söz sanatı ise, edebiyattır. Beş
temel sanattan birisi olan edebiyatın insanı mukaddes duygu, ortak şuur ve
vicdan etrafında birleştiren ve ona ahlâkî açıdan yön veren dinle bir ilişkisi
var mıdır? Eğer var ise, bunun mahiyeti nedir? Her şeyden önce şunu ifade
etmek gerekir: Güzel sanatların başlangıcı hakkında araştırmalar yapan ilim
adamları ve estetik zevkin ortaya çıkışını ve gelişimini araştıran uzmanlar,
mûsikînin, raksın, şiir ve edebiyatın menşeinin din olduğu kanaatine sahiptirler
(Köprülü: 1989, 49). Diğer bir ifadeyle sanatın ilk örnekleri ayinlerde ortaya
çıkmıştır. Şiirin de ilk örnekleri bu ayinlerde söylenmiştir. En azından
Türk şiirinin, Şeylân, Sığır ve Yuğ adlarıyla bilinen ayinlerde söylenerek geliştiğini
bilmekteyiz. Dolayısıyla buralarda söylenen yahut okunan şiirler de
dinî içeriğe sahiptir.

Başlangıçta din adamları, aynı zamanda ilk sanatkârlardır. Dinî ayini idare
eden şaman, bu görevinin yanında, şifacı, büyücü, mûsikîşinâs, rakkas ve
şairdir. Toplumun en önemli aktörü olan şaman, söylediği şiirlerle sözlü kültüre,
sanata ve edebiyata hayat vermiştir. Bu dönemde Kam, Oyun, Bahşı ve
Ozan gibi isimlerle anılan şair (Köprülü: 1986, 67-69), toplumsal hadiseleri
destân şeklinde şiire dönüştürmenin yanında, ölenlerin arkasından sagu, lirik
duyguları ifade eden koşuk ve hikmete ilişkin savlar söylemiştir. İslâmlaşma
öncesi bu edebî eserlerde, içinde bulunulan dinin değerlerini, inanç esaslarını,
ilkelerini ve beslediği duyguyu bulmak mümkündür.

İslâmlaşmayla birlikte edebiyat ve din ilişkisi daha zengin bir mahiyet kazanmıştır.
Nitekim Türkler İslâmlaşma sürecinde tabii bir kültür değişimi yaşamış,
yeni bir estetik anlayış içerisinde kendilerini bulmuşlardır. Bu estetik
anlayış, dünya görüşünde, yaratılış telakkisinde, hayat ve varlık tasavvurunda
kendini göstermiştir. Bütün bunlar içine girilen yeni dil havzası içerisinde
yeni edebî eserlerin hayat bulmasını sağlamıştır. Bu dönemde doğrudan doğruya
dinî kaynaktan beslenen edebî eserlerin iki koldan gelişim gösterdiğini
söylemek mümkündür:
1. Dinî metinleri açıklamayı ve öğretmeyi amaçlayan edebî eserler.
2. Dinî duyguyu ve tecrübeyi aktaran edebî eserler.
Her iki kol da Kur’an, Hz. Peygamber’in sünneti, İslâm Tarihi gibi dinî
metinlerden beslenerek gelişmiştir. Fakat ilkinde, İslâmi ilimlerin temel kavramları,
mantığı ve metodundan yararlanarak gelişen bir edebiyat vardır. Daha
doğrusu bu türden eserler, edebiyatın dil ve ifade imkânından yararlanarak
dinî düşünceyi ve ilmi birikimi sunan edebî eserlerdir. İkincisinde ise, din dilinin
tecrübeyle, hayatla ve zamanla buluşması söz konusudur. Bu da kendi
içinde iki kategoride kendini gösterir: Sanatı önceleyen eserler ve sufi şairlerin
eserleri.

Toplum olarak yaşanan büyük hadiseler sanatı etkiler. Sanat, yapısı itibariyle,
sübjektif ve şahsi yaşantılara dayalı olsa da, toplumsal hadiselerden uzak da
değildir. Bir bakıma sanat, gerçekliği estetik ve zevk uyandıran sembollerle
ifade etmektir. Dolayısıyla göçler, savaşlar, yenilgiler, başarılar ve doğal felaketler
sanatçı üzerinde derin tesir yaratır. Diğer bir ifadeyle, bu hadiseler
sosyal değişmeye sebep olduğu gibi, sanat anlayışının, formların, malzemenin
ve dilin değişmesine de sebep olur. Sosyal değişme, sosyal ve kültürel
yapılarda, gözlenebilir farklılıkları ifade eden bir kavramdır (Turhan:1987,
49). Sanat, sosyal değişmenin göstergelerinden biridir. Toplumdaki değişmeleri
sanat eserinden yola çıkarak izah etmek mümkündür.

İslâm Öncesi Türk Edebiyatı, başlangıçtan İslâm’ın kabul edildiği zamana
kadar sürer. Yazılı metinleri itibariyle miladi VIII. yüzyıldan itibaren başlayan
bu edebiyat, sözlü kültür içerisinde daha eskilere dayanır. Bu dönem, dil,
ifade, duyuş ve zevk itibariyle millî edebiyat dönemi olarak nitelendirilir.
Çünkü daha çok göçebe bir toplum özelliğine sahip olunması sebebiyle, başka
toplumların ve kültürlerin etkisinden uzak kalınmıştır.
İslâm Öncesi Türk Edebiyatı yazılı ve sözlü olarak gelişmiştir. Yazılı edebiyatın
iki önemli kolu vardır: Köktürk (Göktürk) dönemi ve Uygur dönemi.
Köktürkler, yazılı edebiyatı bulunan ilk devlettir. Bu dönemden geriye kalan
en önemli eser, VIII. yüzyılın ilk yarısında dikilen Orhon Abideleri(
Orhon Kitabeleri, Orhon Yazıtları)’dir. Miladi VIII. Yüzyılda Kül Tigin,
Bilge Kağan ve Tonyukuk adına dikilmiş olan bu abideler, dil, tarih ve edebiyat
değeri bakımından önemlidir.

Türklerin kabul ettikleri en eski din, Şamanizm’dir. Şamanizm, doğaya
tapma, doğaüstü güçlere inanma temeline dayanan bir inanç sistemidir. Şaman
yahut kam, bu dinin rehberidir. Aynı zamanda şair de olan şaman yahut
kamın söyledikleri şiirler, İslâm Öncesi Türk Edebiyatı’nın ilk sözlü edebî
ürünleridir. Bunlar, destanlar, sagular, koşuklar ve savlardır. Destanların çoğu
bu dönemde ortaya çıkmıştır. Türk destanlarından bazıları şunlardır: Yaratılış,
Alp Er Tunga, Oğuz Kağan, Bozkurt, Ergenekon, Türeyiş ve Göç destanları.
Bu destanlardan en önemlisi, Oğuz Kağan Destanı’dır.

Türk Edebiyatı, İslâmiyet’le birlikte yenilenmiş ve gelişmiştir. İslâm, semâvî
dinlerin sonuncusudur. Miladi 610 tarihinde Arap yarımadasında doğan
İslâm’ı, Arabistan sınırları dışında ilk kabul edenler İranlılar olmuştur. Bu
bakımdan İslâm edebiyatı, eski Arap ve İran (Pehlevî) edebiyatlarının estetik
formlarından yararlanarak gelişmiştir. Bilhassa Cahiliye Dönemi olarak nitelendirilen
İslâm öncesi Arap toplumu şiire büyük değer vermiştir. Arap yarımadasının
çeşitli yörelerinde kurulan Ukaz gibi panayırlarda şiir yarışmaları
yapılmıştır. Buralarda eleştiri süzgecinden geçirilerek seçilmiş şiirler tomarlara
yazılarak Kâbe’nin duvarına asılmıştır. Kâbe duvarına asılan bu tür şiirlere muallakât denir. Bu şiirlerin ve eski İran şiirinin müslüman şairleri etkilemediği
düşünülemez

Türk-İslâm Edebiyatı, İslâm Öncesi Türk Edebiyatı’na millî edebiyat
özelliği kazandıran millî üslûp ve karakteri yok saymamıştır. Millî üslûp, dil,
hece vezni, dörtlüklerle oluşan nazım şekilleri ve kafiye anlayışıyla belirginlik
kazanır. Bu üslûp, Türk-İslâm Edebiyatı içinde kullanılarak gelişmiştir.
Halk Edebiyatı, Aşık Edebiyatı ve Tekke Edebiyatı gibi isimlerle nitelendirilen
edebî faaliyetler millî üslûpla varlık kazanmıştır. Tanzimat’tan itibaren
gelişen ve devam eden yeni edebî anlayışta millî edebiyatın formları şairler
için yeni imkânlar sunmuş; âşık yahut tasavvuf edebiyatı geleneğinde yetişmemiş
şairler de millî üslûpta şiirler yazmışlardır. Türk milletini diğerlerinden
ayıran değerler manzûmesi olan millî karakter ise, edebî eserde işlenen
yiğitlik, bilgelik ve doğruluk gibi kavramlar, ışık, ağaç, bozkurt, kadın, at ve
su gibi imgeler ve mitolojik temaları ifade eder. Millî karakter, İslâmlaşmayla
birlikte yeni bir ruha bürünmüştür. Bu ruhun temelinde tevhit ve iman vardır.

Kronolojik olarak Karahanlılar döneminde ilk ürünlerini veren bu edebiyat,
Selçuklular döneminde gelişmiş ve Osmanlı döneminde klasikleşmiştir.
Bu tarihi seyir, edebî eserin özünde herhangi bir değişikliğe sebebiyet vermez.
Çünkü bu üç dönemde de sanatkâr, İslâm ilimlerinin ve düşüncesinin
imkânlarından yola çıkarak eserini yazmıştır. Dünya görüşü, hayat ve varlık
anlayışı, sanata yüklediği anlam, edebî eserden beklentileri gibi temel konular
aynıdır. Bu aynilik, Tanzimat ile birlikte kırılmaya uğrayacaktır. Tanzimat,
III. Selim döneminden itibaren bir devlet politikası olarak uygulanmaya
konan ıslahat hareketlerinin neticesi olarak hayata geçirilen modernleşme ve
yenilenme döneminin adıdır. 1839 yılında Gülhane Hatt-ı Şerîfi’nin okunmasıyla
başlayan bu süreç, bir kısım sosyal ve kültürel değişmeleri içerir. Bu
değişim yeni edebî anlayışı da beraberinde getirmiştir. Dolayısıyla bazı edebiyat
tarihçileri, İslâm uygarlığı çerçevesinde gelişen Türk-İslâm Edebiyatı’nın
yerini Tanzimat Edebiyatına bıraktığını ileri sürmüşlerdir

Türk-İslâm Edebiyatı’nın metinlerinin bir bölümü, dinî-edebî türler olarak
bilinen, satır arası veya manzum Kur’an tercümeleri, Kırk Hadis, Hilye-i
Şerîf, manzum ilmihal, akaidnâme, Kâbe-nâme, Siyer-i Nebî, Tasavvufnâme
ve pendnâme gibi doğrudan doğruya dinî, ahlâkî ve tasavvufî konuları ele
almaktadır. Bunlardan başka, cenknâme, sihhatnâme ve kıyâfetnâme gibi tarih,
sağlık ve ilm-i kıyâfet konularını anlatan eserler de yazılmıştır.

Din, farklı disiplinler açısından ele alınıp tanımı yapılan bir kavramdır. Kelimenin etimolojik kökeni ve tariflerinin yanında, kaynağı, tasnifi, bireyi ve toplumu etkileyen ilkeleri ve esasları itibariyle de tanımlanmıştır. Bununla birlikte edebiyat açısından dinin tarifini yapmak güçtür. Çünkü din, bir yönüyle edebiyatın kaynağıdır; diğer yönüyle de tanınmasında, yayılmasında ve kültürel değerlerini oluşturmasında edebî eserin dil, ifade ve formlarından yararlanan bir sosyal kurumdur.

Bazı dilbilimciler insanın varoluşuyla birlikte sözün de var olduğu kanısındadırlar. Hatta bazı kutsal metinlerde, “önce söz vardı” denilmektedir. Bu ifadeyi esas alan bazı dilbilimciler, sözün insandan eski olduğunu düşünmektedirler. Her halükarda söz, insanla yahut insandan evvel vardı ve bu söze bağlı olarak da edebiyat sanatı ortaya çıktı. Demek ki, sözlü kültür içinde gelişen edebiyat sanatının kökleri insanlık tarihi kadar eskidir. Dil, insanın yaptığı yeni keşiflerle, içine girdiği yeni toplum ve medeniyetlerle birlikte değişen ve gelişen bir varlıktır. Edebiyat da dile paralel olarak gelişmiş, başlangıçta dinî törenlerde söylenen dua ve ilahilerle sınırlı iken, zamanla dünyevî (maddi/seküler) alana doğru dönüşmüştür.

Başlangıçta din adamları, aynı zamanda ilk sanatkârlardır. Dinî ayini idare eden şaman, bu görevinin yanında, şifacı, büyücü, mûsikîşinâs, rakkas ve şairdir. Toplumun en önemli aktörü olan şaman, söylediği şiirlerle sözlü kültüre, sanata ve edebiyata hayat vermiştir. Bu dönemde Kam, Oyun, Bahşı ve Ozan gibi isimlerle anılan şair, toplumsal hadiseleri destân şeklinde şiire dönüştürmenin yanında, ölenlerin arkasından sagu, lirik duyguları ifade eden koşuk ve hikmete ilişkin savlar söylemiştir. İslâmlaşma öncesi bu edebî eserlerde, içinde bulunulan dinin değerlerini, inanç esaslarını, ilkelerini ve beslediği duyguyu bulmak mümkündür.

Bu dönemde doğrudan doğruya dinî kaynaktan beslenen edebî eserlerin iki koldan gelişim gösterdiğini söylemek mümkündür:

Her iki kol da Kur’an, Hz. Peygamber’in sünneti, İslâm Tarihi gibi dinî metinlerden beslenerek gelişmiştir. Fakat ilkinde, İslâmi ilimlerin temel kavramları, mantığı ve metodundan yararlanarak gelişen bir edebiyat vardır. Daha doğrusu bu türden eserler, edebiyatın dil ve ifade imkânından yararlanarak dinî düşünceyi ve ilmi birikimi sunan edebî eserlerdir. İkincisinde ise, din dilinin tecrübeyle, hayatla ve zamanla buluşması söz konusudur.

Sanatı önceleyen eserler, dinî duyguyu ve düşünceyi edebî eserde söz ve mana sanatlarıyla yoğuran eserlerdir. Şair, her şeyden önce sanatkârdır. Fakat bu sanatını ortaya korken içinde yaşadığı kültürün dil zenginliklerinden yararlanır. Dinî duygu, düşünce ve semboller, bu türden eserler için, sadece benzetme, tasvir ve çağrışımlar açısından bir araçtır. Oysa sufi şair, dinî duyguyu yoğun bir şekilde yaşadığından, bizzat tecrübe ettiği ve içselleştirdiği konuları sanata dönüştürür. Sanat onun için duyumsadığı ve idrak ettiği hakikati sunmasına yarar. Her ne kadar o edebiyata faydacı nazarla baksa da, yine de eserinde edebî heyecan, zevk ve ahengi ihmal etmez. Bu bakımdan onda hikmetli söz sanata ve lirizme bürünmüştür.

• Türk-İslam Edebiyatı'ndaki Türk, bir kültür coğrafyasını işaret etmektedir. Bu kültür coğrafyasında Türkçe’den başka, Arapça ve Farsça’yı da içeren zengin bir dil varlığı bulunmaktadır. Dolayısıyla herhangi bir edebî eserin Türk-İslâm Edebiyatı içerisinde değerlendirilmesi için, bu esere hayat veren sanatkârın etnik olarak Türk olması zorunlu değildir. Temel belirleyici husus, edebî eserin, bu kültür coğrafyasında yazılmış olması ve Türk kültür değerleriyle uyumlu olmasıdır. Bu bakımdan Türk-İslâm Edebiyatı, özellikle Osmanlı Devleti döneminde İranlı, Arap, Boşnak, Arnavut gibi farklı etnik kökenden gelen edebiyatçıların yazdıkları eserleri de içine alan geniş bir edebî alanı ifade eder.
• Türk-İslâm Edebiyatı, İslâm Öncesi Türk Edebiyatı’na millî edebiyat özelliği kazandıran millî üslûp ve karakteri yok saymamıştır. Millî üslûp, dil, hece vezni, dörtlüklerle oluşan nazım şekilleri ve kafiye anlayışıyla belirginlik kazanır. Bu üslûp, Türk-İslâm Edebiyatı içinde kullanılarak gelişmiştir.

Tanzimat bir devlet politikasıdır. Bu politikaya bağlı olarak uygulanan zorunlu kültür değişimleri, zamanla Batılı değerler, düşünceler ve bilgilerle birlikte gelişen yeni estetik zevki ve anlayışı toplumda egemen kılmıştır. Fakat şu var ki, bütün bu değişimler, her ne kadar bir kısım zihni değişimleri beraberinde getirse de millî üslûp ve karakteri bütünüyle etkisi altına alamamıştır. İslâmiyet’le birlikte millî karakter ve üslûp, tevhitçi dünya algısıyla yeni bir şekil almıştır. Dolayısıyla Tanzimat döneminde uygulanan değişim politikaları, şiirde bir kısım biçimsel ve tematik değişikliklerin yanında, düz yazıda roman, hikaye, fıkra, tiyatro ve makale gibi yeni türleri ve formları kazandırmıştır. Batı’da gelişen maddeci görüşlere dayalı felsefe okullar, bilim ve sanat anlayışları, din tasavvurları ve algıları zaman içinde Türk aydınını etkisi altına almıştır. Bu etki, doğal olarak zihni değişİmi beraberinde getirmiştir. Böylece seküler (dünyevî) konuların ağırlıklı varlığını gösterdiği yeni bir sanat anlayışı gelişmeye başlamıştır. Bu yeni anlayış içinde gelişen edebiyat, Batı Kültürü Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı olarak nitelendirilmektedir.

Eskilerin garâmî diye nitelendirdikleri lirik eserlerin temel ilkesi sanattır. Dolayısıyla bir mesaj taşıma niyetinde değildir. Bu türden eserler, dil varlığını, bakış açısını ve kavrayışı geliştirmeleri bakımından önemlidir.

Türk-İslâm Edebiyatı’nın metinlerinin bir bölümü, dinî-edebî türler olarak bilinen, satır arası veya manzum Kur’an tercümeleri, Kırk Hadis, Hilye-i Şerîf, manzum ilmihal, akaidnâme, Kâbe-nâme, Siyer-i Nebî, Tasavvufnâme ve pendnâme gibi doğrudan doğruya dinî, ahlâkî ve tasavvufî konuları ele almaktadır. Bunlardan başka, cenknâme, sihhatnâme ve kıyâfetnâme gibi tarih, sağlık ve ilm-i kıyâfet konularını anlatan eserler de yazılmıştır.

Edebiyat, dile bağlı bir sanattır. Bir kavram olarak dilimizde Tanzimat sonrasında kullanılmaya başlayan edebiyat, insana ait bir duyguyu, düşünceyi, hayali, yorumları, tutumları, gözlemleri dilin imkânlarıyla en güzel şekilde anlatma sanatıdır. Doğru cevap B'dir.