TÜRK İSLAM EDEBİYATI - Deneme Sınavı - 10

Niyazî-i Mısrî

Tezkire, bazı meslek sahipleri için yazılan biyografik eserlere verilen isimdir. Veliler tezkiresi anlamına gelen Tezkiretü’l-evliya da İslâm velilerinin hayat hikâyelerinin yazıldığı eserlerdir. Tasavvufun yayılmasıyla birlikte isimleri öne çıkan tasavvuf büyüklerinin tanıtılması amacıyla telif edilmişlerdir. Feridüddîn-i Attâr’ın Tezkiretü’l-evliyâ adını taşıyan eseri bu türdeki ilk örnektir. Türk edebiyatında tezkiretü’l-evliyâlar, Feridüddin Attâr’ın eserinin tercümesiyle başlamıştır. Bu tercümeler ya doğrudan çeviri ya da Attâr’ın eserini esas alarak bazı ilavelerle yeniden telif şeklindedir.

Menâkıbnâmeler, tasavvufun yaygınlaşmasıyla birlikte tarikat pîrlerinin hayat hikâyelerini ve kerametlerini müridlere anlatma ihtiyacından doğmuştur. Menâkıbnâmeler genellikle mensur olarak yazılmış olmakla birlikte bazılarında manzum parçalar da bulunmaktadır. Bu türdeki eserler, tarikat müntesibi kimselerin kolayca anlayabilmeleri için Türkçe ve sade bir dille yazılmışlardır.

Tefsir, Kur’ân-ı Kerîm’in sûrelerini açıklayarak, görüşler ileri sürme ve bunları yazma, yorumlama demektir.  Türkler, İslâmiyeti kabul etmeleri ile birlikte dinin birinci kaynağı Kur’ân-ı Kerîm’i Türkçe’ye çevirmekte gecikmemişlerdir. İslâmiyetin kabulünden günümüze kadar çok sayıda tercüme ve tefsir yapılmıştır. Kur’ân-ı Kerîm önce Samanoğulları döneminde Emîr Mansur b. Nuh (961-977)’un oluşturduğu bir kurul tarafından Taberî Tefsiri esas alınarak Farsça’ya çevrilmiştir. Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe’ye ilk tercümesi yine Farsça’ya yapılan tercüme ile aynı dönemde muhtemelen aynı heyetin Türk üyesi tarafından meydana getirilmiştir. Bu tercüme satır arası bir tercüme olup, Taberî Tefsiri’nden yapılan kelime kelime Farsça tercümeye dayanmaktadır. Söz konusu tercümenin bir nüshası bugün İstanbul Türk-İslâm Eserleri Müzesi’nde sergilenmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe’ye ilk çevirileri satır arası çevirilerdir. Bu yöntemde satırların araları açılarak her bir Arapça kelimenin altına Türkçe karşılıkları yazılmaktadır. Bunu, Fatiha, Yasin, Tebareke, İhlâs gibi kısa surelerin tefsirleri takip etmiştir. Kısa sûre tefsirleri sonraki dönemlerde Kur’ân-ı Kerîm’in birçok sûresinin müstakil tefsirinin yapılmasına örnek teşkil etmiştir.

Yusuf Has Hacîb’in yazmış olduğu  mutluluk bilgisi anlamına gelen ‘’Kutadgu Bilig’’ Türklerin İslâmiyet’i kabul etmelerinden sonra yazılan ilk eserdir. Didaktik ve alegorik özellikler gösteren eser, mesnevi tarzında yazılmıştır

Hayriyye

Savaş kabiliyetine sahip Türkler’in yerleşecek yurt arama teşebbüsleri, Müslümanlıktaki cihad ve gaza ruhu ile birleşince fetihler kaçınılmaz hâle gelmiştir. Anadolu’nun Türk hâkimiyetine girerek müslümanlaşması sürecinde, bazı gazi-mücahid komutanların savaşlarda gösterdikleri fedakârlık, yiğitlik ve kerametler destanlara konu olmuştur. Bu destanların en eskisi Hâricîlerin ünlü kahramanı Hamza’nın adı etrafında gelişen Hamzanâmeler ile Horasanlı Ebû Müslim’in destanî hayatını anlatan Ebu Müslim Kitabı’dır. Bunlardan başka, Bizanslılara karşı giriştiği savaşlarda ismi öne çıkan Seyyid Battal Gâzi’nin menkabelerini anlatan Battalnâme, Anadolu içlerine kadar birçok şehri fetheden Dânişmend Gâzi’nin fetihlerini anlatan Dânişmendnâme, Anadolu ve Rumeli’deki fetihlerde gösterdiği kahramanlıklarla Sarı Saltuk’un maceralarını anlatan Saltuknâmeler meydana getirilmiştir. Söz konusu destanların tamamı başlangıçta sözlü olarak dilden dile aktarılmış, sonradan yazıya geçirilmiştir. Pendnâme; insanları iyiye ve güzele yönlendirmek,          İslâmiyet’in erdemlerini yaşamak, iyi ahlâklı, topluma ve devlete yararlı bireyler yetiştirmek amacıyla yazılan eserlerdendir.

Tekke, tarikatın usûl ve erkânının öğretildiği, dervişlerin ruhen ve ahlâken eğitilip olgun ve yetkin kişiler haline geldikleri yerdir.

Yesevîlik tarikatı, Türklerin ortaya koyduğu ilk tarikattır.

Vesîletü’n-Necât, bilinen adıyla mevlîd, Hz. Muhammed’in doğum olayını anlatan önemli bir eserdir, Süleyman Çelebi tarafından yazılmıştır.

Tasavvufî halk edebiyatı, Yesevî’nin hikmet geleneğiyle gelişen edebiyattır. Bu edebiyat, hece vezniyle, mâni ve koşma gibi nazım şekilleriyle oluşur ve hikmetten başka, ilâhî, nefes, nutuk, devriye, şathiye, destûr, medednâme ve düvaz imam gibi türleri içerir.

Klasik tasavvuf edebiyatı, Mevlâna çizgisinde gelişen bir edebiyattır. Bu edebiyat, aruz vezniyle, gazel, kasîde, kıt’a, musammat, terkîb- bend, tercîbend, rubâî, tuyuğ ve mesnevi gibi nazım şekilleriyle oluşur ve tevhid, münacat, na’t, mevlid, hilye gibi dinî edebi türleri içerir.

Zahirîlik, zahiriyye tarikatı olarak da bilinir. Kur’an ve sünnetin esas alınması gerektiğini vurgular. Bunun dışındaki hiçbir şeyi kabul etmez. Bugün pek takipçisi kalmamıştır.

Gelecekle ilgili bir olayı anlatan ve çıkarımlar ortaya koyan eser istihracnâmedir. Tahassürnâme gafletle geçen zamanın değerlendirilmesiyle ilgili eser, mahşernâme kıyamet gününde bütün canlıların toplanacağı yerle ilgili eser, şefaatnâme yardım dilemek, af dilemekle ilgili eser, istimdâdnâme yardım istemekle ilgili eserdir.

Hikmet, öncelikle Ahmed Yesevî'nin manzumelerine verilen isimdir. Zaten onun eseri, Divan-ı Hikmet adıyla bilinmektedir. Ahmed Yesevî, hikmetleri İslâm’ın ve tasavvufun ilkelerini öğretmek için yazmıştır. Yesevî'nin heceyle yazdığı hikmetlerin ölçüsü 14'lü (7+7)'dür. Bu hikmetler zamanla dilden dile dolaşmış, sözlü kültür içinde bazı değişikliklere uğrayarak günümüze değin gelmiştir.

İlâhî , kelime olarak, ilâha ait, tanrısal demektir. Türk-İslâm edebiyatının bir kavramı olarak ilâhî, Allah aşkıyla dile getirilmiş her türlü şiire denir. Diğer bir ifadeyle, ilâhî; sûfi şairlerin Allah aşkıyla söylediği dinî ve ahlâkî manzumelerdir. Daha çok Allah'ın varlığını, birliğini, azamet ve kudretini, ilâhî aşkı ve muhabbeti anlatan veya telkin eden eserlerdir. Çeşitli usullerle bestelenip okunan ilahîlerde tasavvuf neşvesi hakimdir. Mutlak varlık, yaratılış, rahmet kapısı, kerem denizi, çokluk âlemi, gönül mülkü, cemal şevki ve celal ateşi, aşk, tevbe, gözyaşı, dünya hayatı, terk, fena,mürşide bağlanmak ve manevi zevklere ermek gibi konular işlenir. Bu bakımdan hemen her tekkede, aruz yahut hece vezni kullanılarak ilâhîler yazılmış ve besteli olarak okunmuştur.

Tekkelerde cemaatin hep birlikte söylediği ilâhîlere ‘’cumhûr’’ denir.

Mevlânâ’nın menkabevî hayatını anlatan en önemli eser, Ahmed Eflâkî’nin yazdığı Menâkıbü’l-Ârifîn’dir.

Hafız Post

Sözlükte bir şeyin sıfatlarını saymak,bir kişiyi vasıflandırmak, medhederek anlatmak
mânâlarına gelen na’t edebiyatta Hz. Peygamber için yazılan medih şiirleridir.

Türk edebiyatında ilk na‘t örneğine Kutadgu Bilig’de rastlanmaktadır.