TÜRK İDARE TARİHİ

Kanuni Esasi’nin ilk maddesi devletin yapısını tanımlamıştır. Getirdiği hak ve özgürlükler ve açtığı parlamento ile mevcut rejimde değişiklik meydana getirir. Padişah meclisi vükelanın seçimi ve azmi, şeyhülislam, sadrazam, Sayıştay ve yüce divan üyelerinin seçimi gibi haklara sahip olarak devletin temel organlarının nazmı sıfatındadır. Padişahın tüm Müslümanların halifesi olduğunu ifade eder. Ancak yürütme yetkisi meclise değil padişaha aittir.

Yasama organı meclis-i umumi adı verilen heyet-i ayan ve heyet-i mebusandan oluşan parlamentodur. Meclisi mebusan halk tarafından seçilirken meclis-i ayan üyeleri padişah tarafından atanmaktadır. Meclis-i ayan üyeleri mebusan üyelerinin 1/3’ü olacak şekilde oranlanmıştır. Dolayısıyla E seçeneğinde verilen bilgi yanlıştır.

Sultan Abdülhamid saray merkezli bir yapılanmaya yönelmiştir. Gerek mabeyn gerek başkitabet personelinin sayıları artmıştır. Saray teşkilatı diğer yanda eklenen yeni birimlerle de genişlemeye uğramıştır. Örneğin devlet işlerini görüşmek üzere üst kurul şeklinde hareket eden komisyonların sarayda kurulmasına karar verilmiştir. Hususi şifre dairesi ve telgrafhane de saray teşkilatının bir parçası olarak padişahın özel ve idari yazışmaları için kullandığı bir aygıttı. Ancak yasama organı olarak belirlenmiş olan meclis-i umuminin saray teşkilatlanmasında bir yeri yoktur.

Abdülhamid saltanatı boyunca başvekillik makamına 26 atama yapmıştır. Bu süreçte sadaret makamı itibarını yitirmiştir. Beş yıl boyunca en uzun süreyle başvekillik görevini sürdüren kişi Ferit paşadır. Ferit paşa aynı zamanda dönemin son başvekildir.

“Başvekil” unvanı, abartılı payelerden hoşlanmayan II. Mahmud tarafından ilk defa getirilmiş ancak sivil bürokrasinin süreci kontrol altına almasından sonra Sadrazam payesi tekrar uygulamaya konmuştur. Rus Savaşı sırasında Abdülhamid parlamentoya benzer bir öneride bulunmuş ancak bu teklif de mebuslar nezdinde kabul görmemiştir. Meclisin kapanmasından sonraki dönemde ise başvekil unvanı genellikle sadrazamla beraber kullanılmıştır.

Meclis-i Vükela sadrazam, sadaret müsteşarı, şura-yı devlet reisi ve nazırlardan oluşmaktadır. Bu kurulda seryaver yer almamaktadır. Sultanın devlet ricaliyle (sadrazam, şeyhülislam, serasker ve bahriye nazırı) olan yazışmaları yaverler kanalıyla sağlanırdı. Seryaver doğrudan padişaha karşı sorumluydu.

Kanun-i Esasi hazırlıkları sırasında nezaret sisteminin dışında bırakılması ısrarlı şekilde savunulmuştur. Mithat Paşa devletin dini olamayacağı gibi dini sembolize eden bir kişinin vükelada yer alamayacağını ileri sürmüştür. Ancak meşihat’ın hem anayasa hem de Abdülhamid tarafından Meclis-i Vükeladaki yeri korunmuştur. Meşihat hiyerarşisinin tepesinde şeyhülislam bulunmaktadır.

On yıllık bir deneyimden sonra nezaret, 1888 yılında çok önemli bir düzenlemeden geçirilmiştir. Yapılan bu düzenleme ile mevcut departmanlar yeniden düzenlenmiş ve edinilen tecrübelere göre bir taraftan işlevsiz birimler ilga olunurken diğer tarafta yeni departmanların kurulmasına gidilmiştir. Söz konusu düzenlemenin altında Abdülhamid Dönemi maliye bürokrasisinde hızlı bir şekilde sivrilen Mahmut Celalettin, Zühtü ve Agop Paşalar ile Sudi Efendi’nin imzaları bulunuyordu. Ferit paşa ise en uzun süre başvekillik yapmış bir paşa olarak maliye alanındaki düzenlemeyle ilgisi bulunmuyordu.

Osmanlı taşrası; vilayet- sancak- kaza- nahiye ve köy ünitelerine ayrılmış ve sırasıyla vali, mutasarrıf, kaymakam, nahiye müdürü ve muhtar tarafından idare edilmekteydi. Dahiliye nazırı ise bugünkü iç işleri bakanı seviyesinde bir yöneticiydi.

Hariciye nazırı 1880’den itibaren sıhhiye nezaretinin başına getirilmiştir. Hariciye nazırının hem sıhhiye hem de “meclis-i umur-i sıhhiye” gibi Osmanlı memurlarıyla yabancı sefaret üyelerinin katılımıyla oluşturulan kurumların başına getirilmesi özellikle sağlık açısından ne kadar yabancı baskısı altında bulunduğunun da bir göstergesidir.

Fransız İhtilali’nin kıvılcımları, Rusya’nın yayılmacı emelleriyle ilk defa Sırbistan’da alevlenmiş ve 1829’da (Edirne Barışı) içişlerinde bağımsızlık kazanmışlardı.

Genç Osmanlılar olarak adlandırılan, içerisinde Namık Kemal ve Ziya Paşa gibi bürokratları/aydınları barındıran grup, yaptıkları yayınlarla hem mevcut rejimi eleştiriyor hem de anayasanın erdemlerinden bahsediyorlardı. Kendinden önce ve sonraki muhalif akımlarda olduğu gibi padişahı hedef tahtasına koymaktansa onu yönlendiren üst düzey bürokrasiyi eleştiriyor ve bu kişilerden sultanı korumanın tek yolunun halk iradesinin somutlaşacağı parlamentonun açılışı olduğu propagandasını yapıyorlardı. Anayasa akımının devlet organlarındaki sembol ismi Mithat Paşa’ydı.

Vakanüvis, Devrin olaylarını kayıt altına almak amacıyla Divan-ı Hümayûn’a bağlı bir kalem olarak XVII. Yüzyılda kurulmuş ancak resmi atama Mustafa Naima Efendi’nin bu makama 1699 yılında getirilmesiyle gerçekleşmiştir.

Dolmabahçe için “amcam Abdülaziz’in ve bedbaht kardeşim Murat’ın hatıralarıyla dolu” ve “acı hatıraların toplandığı yer” gibi nitelemelerde bulunurken, Yıldız’ı “yeryüzünün bu güzel köşesi” şeklinde tanımlamıştır.

Sarayın sembol binasıydı. Saray’ın ana kapısından (koltuk kapısı) girildiğinde hemen sağda yer alan kârgîr, zarif bina, yeni dönemde imparatorluğun teşrifât yükünü üstlenmişti. Üç katlı binanın alt katı hademelere, ikinci katı mabeyn personeline ve en üst katındaysa sultana ait odalar mevcuttu.

Abdülhamid, iktidarı boyunca toplam üç başkâtiple çalışmıştı. Tahta çıkışında başkâtipliğine ertesi yıl ise sadarete getirdiği Said Paşa, bilgi ve yeteneği ile adından bahsettiren Süreyya Paşa ve 1894’ten itibaren Jön Türklerin en fazla eleştirdiği isimler arasında yer alan Tahsin Paşa.

Aslında komisyonların teşkili Abdülhamid saltanatının ilk günlerine, Osmanlı- Rus Savaşı’na dayanmaktadır. Savaş mağduru göçmenlerin sıkıntılarını gidermek ve iskânlarını sağlamak amacıyla kurulan Muhacirin-i İslamiye Komisyon-u Âlisi ile açılan kapının sonrasında bir dizi komisyon gelmiştir. Islahat-ı maliye Komisyonu ile 1900’de kurulan Hicaz Demiryolu Komisyon-u Âlisi, gerek çalışma ilkeleri gerek üye seçimleri bakımından sultanın kontrolü altında bulunan ve öncekiler gibi sarayda bir araya gelen diğer komisyonlardı.

Sadrazam, sadaret müsteşarı, Şiura-yı Devlet (Danıştay) reisi ve nazırlardan oluşan Meclis-i Vükelâ (bakanlar kurulu), Sultan Abdülhamid Dönemi’nde hem bakanlar hem de bakanlıklar açısından istikrar kazandı. Çok az değişikliklerle bu dönemde vükelâ şu nazırlardan oluşuyordu; meşihat, seraskerlik, bahriye nezareti, tophane müşiriyeti, dahiliye, hariciye adliye ve mezahip, maliye, evkaf, maarif-i umumiye ve ticaret-nafia nezaretleri.

Sadaret makamını itibarsızlaştırma süreci o kadar açık bir şekilde yürütülmüştür ki devlet ciddiyetiyle alakası olmayan gelişmeler dönemin olağan olaylarına dönüşmüştür. En uzun süreyle makamda kalmış olan Ferit Paşa’nın (5 yıl), aynı zamanda dönemin son başvekili olması anlamlıdır.

Osmanlı taşrası; vilayet - sancak - kaza - nahiye ve köy ünitelerine ayrılmış ve sırasıyla vali, mutasarrıf, kaymakam, nahiye müdürü ve muhtar tarafından idare edilmekteydi.