TÜRK İDARE TARİHİ

Osmanlı devlet teşkilatı içinde idare organındaki en esaslı değişiklikler,II. Mahmut zamanında başlamıştır.

Islahata askeri alandan başlayan II.Mahmut, reformların önünde bir engel olarak duran Yeniçeri Ocağı’nı kaldırarak“Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye” adıyla düzenli ve eğitimli bir ordu kurdu. II.Mahmut, merkezden başlayarak esaslı ıslahat hareketlerine girişti. Islahat hareketleri önceden devletin doğrudan ilgilenmediği, ziraat, ticaret, bayındırlık ve sanayi gibi alanlarda da kendini göstererek teşkilatın yenilenmesini, dolayısıyla yeni bir teşkilat yapısının ortaya çıkmasını sağlamıştır.

Merkezî idarede yaptığı düzenlemelerle Osmanlı devletini çağdaşlaştırmak isteyen II. Mahmut, Meşveret Meclislerinden farklı nitelikte üç sürekli kurul oluşturmuştur. Bunlardan biri de 24 Mart 1838’de açılan Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye’dir.

Farklı dil, din ve milletten oluşan Osmanlı İmparatorluğu’nu, Osmanlılık fikri etrafında birleştirebilecek şey ‘Osmanlıcılık’tı. Bu yüzden Tanzimat Fermanı, Osmanlı vatandaşlarını temel hak ve görevler yönünden eşit gören bir metindir.

24 Ocak 1840 tarihli talimatla görev ve sorumlulukları belirlenen muhassılların temel görevi, verginin adil bir şekilde toplanmasıdır.

İngiltere, Fransa, Avusturya, Rusya ve Osmanlı hükümetlerinin katılımlarıyla oluşturulan bir komisyon, 9 Haziran 1861 tarihli Lübnan Nizâmnâmesi’ni hazırladı.

Mülki teşkilata yenilik getiren 1864 Tuna Vilâyeti Nizâmnâmesi’yle Osmanlı İmparatorluğu yukarıdan aşağıya doğru vilayet, sancak, kaza ve köy olmak üzere yeni idari birimlere ayrılmıştır. 1864 tarihli Vilayet Nizâmnâmesi’ne göre her daireye “vilayet” adı veriliyordu. Vilayetler sancaklardan, sancaklar kazalardan, kazalar da köylerden oluşuyordu.

Kadıların beledi ve mali yetkilerini yerine getirememeleri üzerine 1826 yılında İstanbul’da İhtisab Nezareti kurulmuştur. Eyaletlerde ise aynı işlevi yerine getirmek üzere İhtisab Müdürlükleri kurulmuştur.Kadı tarafından yürütülen vakıfların denetlenmesi ve yönetimi, 1836 yılında kurulan Evkaf Nazırlığı’na devredilmiştir. 1846 yılında Zabtiye Nezareti’nin kurulmasıyla da kadının yerel yönetimdeki rolü son bulmuştur.

Osmanlı Devleti’nde bir yerel yönetim birimi olarak ilk modern belediye, 1853-1856 Kırım Savaşı sırasında Avrupa devletleriyle artan temas sonucunda, 1854’te İstanbul’da denenmiştir. 13 Haziran 1854’te “İstanbul Şehremaneti” adıyla kurulan belediyenin karar ve yürütme organları, şehremini ve şehir meclisinden oluşuyordu.

İstanbul’un gittikçe büyüyen sorunlarını çözmek amacıyla 1877 yılında Dersaadet Belediye Kanunu hazırlanmıştır.

II. Mahmut, reformların önünde bir engel olarak duran Yeniçeri Ocağı’nı kaldırarak “Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye” adıyla düzenli ve eğitimli bir ordu kurdu.

18. yüzyıldan itibaren devlet teşkilatındaki bozulmadan etkilenen Divân-ı Hümayûn, yönetim işlevini yerine getirememeye başlamıştır. Divân-ı Hümayûn’un yetkileri giderek sadrazama geçmiş ve onun taraf›ndan kullanılır olmuştu. Sadrazam, kendisine bağlı Divân-ı Hümayûn bürokrasisi ile devletin iç ve dış işlerini yürütmekteydi. Zamanla bu bürokrasinin amiri konumuna gelen reisülküttap, daha çok dış işlere dair görevleri üstlenmişti. Bu doğrultuda devlet işlerinin yürütülmesinde yeni anlayışın gerektirdiği kurumlar, 1836 yılında kurulmaya başlamıştır.

Devlet işlerinin yürütülmesinde yeni anlayışın gerektirdiği kurumlar, 1836 yılında kurulmaya başlamıştır. İlk olarak 1836 yılında sadrazamın yardımcısı olarak görev yapan sadaret kethüdalığı, Umur-ı Mülkiye Nezareti’ne; geleneksel reisülküttaplık makamı ise dış işlerini görmek üzere Hariciye Nezareti’ne dönüştürülmüştür. Hariciye Nezareti kurulunca Umur-ı Mülkiye Nezareti’nin adı da Dâhiliye Nezareti olarak değiştirilmiştir.Osmanlı maliyesi, geleneksel devlet hazineleri olan Hazine-i Amire ve Darphane-i Amire’yle birlikte 1826 yılında kurulan Hazine-i Mansure (Mukataat Hazinesi) adlarıyla ayrı hazinelerle yürütülüyordu. 1838 yılında işlemlerde düzen ve birlik sağlamak amacıyla söz konusu hazineler birleştirilerek Umur-ı Maliye Nezareti kuruldu. Böylece gelir ve giderler tek hazinede toplanacak, taşrada vergi işleri tek elden kontrol edilecek, usulsüzlük ve vergi adaletsizliği önlenerek gelirler artırılacaktı.Taşra teşkilatı da merkezî maliye teşkilatına bağlanarak yeniden düzenlenecekti. 1836’da çavuşbaşılık ve Divân-ı Hümayûn’a bağlı tezkereci kalemi birleştirilerek Deavi Nezareti kurulmuş, daha sonra adı Adliye Nezareti olarak değiştirilmiştir. 1836 yılında kurulan bir diğer bakanlık Evkaf Nezaretidir. Bu dönemde yapılan önemli yeniliklerden biri de yetkileri artırılarak şeyhülislamlığın hükümete alınmasıdır. İlmiye sınıfı üzerinde merkezin kontrolünü sağlamak amacıyla Bab-ı Meşihat kurulmuştur. 1839 yılında Ticaret Nezaretinin kurulmasıyla modern Osmanlı kabinesinin iskeleti oluşmuştur. Umûr-ı Bahriyye Nezâreti ise henüs Osmanlı İmparatorluğu merkezi yönetim aygıtında sistemli bir modernleşmenin gerçekleşemediği Sultan III. Selim dönemine Tersane Eminliği'nin yerine kurulmuştur. Doğru cevap D'dir.

Tanzimat Fermanı 1839 tarihinde ilan edilmiştir.

Merkezî devlet üç temel esas üzerine inşa edilecekti: Birinci esas; Osmanlı vatandaşlarının can, mal ve ırz dokunulmazlıklarının sağlanması ve bunun devletin garantisi altına alınmasıdır. İkincisi, mali ve ekonomik yapının üzerine oturtulacağı, herkesin geliriyle orantılı vergi vermesini sağlayacak düzenlemelerin yapılmasıydı. Üçüncüsü ise derin sosyal ve ekonomik etkileri olabilecek askerlik yükümlülüğünün adil ve belirli bir süre için yapılmasını sağlayacak önlemlerin kararlaştırılmasıdır. Bu üç temel esas, gerçekte imparatorluğun bütün kurumlarının yeni baştan gözden geçirilmesini gerektiren geniş kapsamlı reformların yapılmasını gerektiriyordu. Bu temel değişikliğin arkasındaki ideoloji ise farklı dil, din ve milletten oluşan Osmanlı İmparatorluğu’nu, Osmanlılık fikri etrafında birleştirebilecek ‘Osmanlıcılık’tı. Yukarıda değinilen üç prensibin hayata geçirilebilmesi için merkezî modern bir devlet yönetiminin kurulması zorunluydu.Tasarlanan değişimin Müslim ve gayrimüslim tebaaya eşit ve adil olarak yansımasının sorunlara çare olması beklenmekteydi. Tanzimat Fermanı, Osmanlı vatandaşlarını temel hak ve görevler yönünden eşit gören bir metindir.

İltizam adı verilen sistem, devletin vergi gelirlerini önceden merkezî hazinede toplamak için ihaleye vermesidir. Vergi ihalesini alan kişiler olan mültezimler, bu işi yaparken devlete peşinen ödediği paradan daha fazlasını halktan çıkarmaya çalıştıkları için vergi mükellefi tebaa ağır vergiler altında bunalıyordu. II. Mahmut, 1826’dan sonra mali ıslahata başlamış, kurduğu yeni hazineyle vergileri merkezî hazineye aktarmaya özen göstermiş ve modern bir maliye yönetimi için Maliye Nezareti’ni kurmuştu.

Muhasılların görevi; taşrada yaşayan halktan verginin adil bir şekilde toplanmasını sağlamaktı.

1842 yılında taşra idare teşkilatında değişiklik yapılarak eyaletler sancaklara, sancaklar ise kazalara ayrıldı.

1864 Vilayet Nizamnamesi, vilayetlerin yönetiminde Vilayet İdare Meclisi ve Vilayet Umumi Meclisi adlarını taşıyan iki kurulun söz sahibi olmasını öngürüyordu. Bu kurullarda, Müslüman ve gayrimüslimlerin temsilcisi olarak seçilen üyelerin yer alması halkın yönetime katılmasını sağlamak amacını taşıyordu.