TÜRK İDARE TARİHİ

Çelebi Mehmed ve oğlu ikinci Murad’ın ilk devirlerinde Rumeli’de fetihler durduğu için, esirlerden yararlanılamamış, yeterli miktarda pençik oğlanı toplanamamıştı. Bunun üzerine yeni bir yöntem ile Hristiyan tebanın birden fazla çocuklarından yalnız bir tanesinin Osmanlı ordusuna alınmasına karar verildi. Bunun için “Devşirme Kanunu“ çıkarıldı. Bu yeni kanun artık eski önemini kaybetmiş olan “Pencik Kanunu“ ile askere almanın da yerini alıp, kuvvetli ve sürekli olarak iki buçuk yüzyıl devam etti. Devşirme Kanunu’na göre lüzum ve ihtiyaca göre üç-beş bazen daha uzun bir zamanda Hristiyan tebaanın sekiz ile yirmi yaşları arasındaki çocuklarının sıhhatli ve kuvvetlilerinden acemi oğlanı alınmaya başlandı.

Devşirilen çocuklar “sürü“ denilen yüzer, yüz ellişer, iki yüz veya daha fazla kişilik kafileler hâlinde “sürücü“ denilen devşirme memurlarının ve muhafızların nezaretinde at, deve ya da arabalarla İstanbul’a sevk edilirlerdi. İstanbul’a gelen çocuklar, iki üç günlük istirahattan sonra kelime-i şahadet getirerek Müslüman olurlar ve daha sonra Yeniçeri ağasının huzurunda kontrolden geçirilirler ve eşkal defterlerine kaydedilir ve sünnet edilirlerdi. Yeniçeri ağasının padişaha arzı ile fiziken güzel olanlar saray için ayrılır ve gürbüzce olanlar Bostancı ocağına verilir, kalanlar ise Anadolu ve Rumeli ağaları vasıtasıyla Anadolu ve Rumeli’deki Türklere geçici bir süre için satılırdı.

Sarayda devamlı personeli hadımlar oluştururdu. Bunlar, disiplini koruyan ve oğlanları terbiye eden, hadım edilmiş personeldi. Bütün hadımların başı kapı ağası (babü’s-sade kapısı) idi. Onun altında sırasıyla üç odabaşı(hasodabaşı, hazinedarbaşı, kilercibaşı) gelirdi. Bunlar padişahın kişisel hizmetleri ile görevli olup dışarıda ve içeride daima yanında bulunurlar, gece nöbet tutarlardı.

Hasoda: Bu oda en üst rütbelileri barındırırdı. Padişahın günlük hizmetine bakarlardı. Hasodabaşı giyinmesine kuşanmasına, silahdar silahlarına, çuhadar dış giyimine, dülbentçi iç giyimine, rikabdar ayakkabılarına bakan ağalardı. Hazine Odası: Padişahın özel hazinesine bakarlardı. Kiler Odası: Yemek ve sofra hizmetlerini yaparlardı. Seferli Odası: Berber, terzi, müzisyen gibi görevliler bulunurdu.

Sipah bölüğü, padişahların camiye çıkışlarında ve sefere hareketlerinde, ikişer ikişer sağ tarafında yürürlerdi, harp sahasında ordu merkezinin sağ tarafındaki saltanat bayrakları altında ve bazen de hükümdarın arka tarafında dururlardı. Sefere giderken ordunun geçeceği güzergâhı tespit ederlerdi: Muharebe meydanında çadırlarını hükümdar otağının sağında kurarlar, Otağı Hümayun’un gece korunmasını silahdar bölüğüyle dönüşümlü olarak yaparlardı.

İlmiye sınıfı: Medreselerde iyi eğitim görmüş, devletin adalet, eğitim ve yargı görevlerini üstlenen gruptu. Şeyhülislam, kazasker ve müderrisler gibi ilmi görevliler bu grubun içindedir.

Divan-ı Hümayun Asil Üyeleri: a. Vezir-i azam, b. Kubbealtı vezirleri, c. Kadı askerler, d. Nişancı, e. Defterdarlar, f. Rumeli beylerbeyidir.

Dirlikler arazinin gelirine göre 3’e ayrılmıştı. Tımar: Tımar sistemine göre savaşta sivrilmiş, tımar beyi olma özelliği kazanmış sipahilere verilen 3-20 bin akçe yıllık vergi geliri olan dirliklerdir. Zeamet: Savaşta üstün yetenek göstermiş olan tımar sahipleri ile devlet merkezindeki divan çavuşlarına, müteferrika ve kâtipler ile eyalet ve sancaklardaki ileri gelen devlet görevlilerine verilen yıllık vergi geliri 20-100 bin akçe arasındaki dirliklerdir. Has: Padişah ve ailesine, sadrazam, vezirler, beylerbeyi ve sancak beylerine verilen geliri 100 bin akçeden fazla dirliklerdir. Tımar sahipleri geri kalan gelirin her 3 bin akçesi, zeamet ve has sahipleri ise her 5 bin akçesi için tam teçhizatlı bir atlı asker yetiştirmek ve gerektiğinde bunlarla birlikte savaşa katılmak zorundaydı. Bu askere “cebelü“ denirdi. Dirlik sahipleri kendisine verilen toprakları köylüye 50-150 dönümlük topraklar hâlinde dağıtır ve hasat zamanında köylünün yetiştirdiği ürünün vergisini (öşür ya da haraç) alırlardı.

Osmanlı Devleti’nde eyaletler salyaneli ve salyanesiz olmak üzere ikiye ayrılıyordu. Salyaneli eyaletlerde tımar sistemi uygulanma, vergiler yıllık olarak toplanırdı. Mısır, Habeş, Bağdat, Basra, Yemen, Tunus, Cezayir, Trablus salyaneli eyaletlerdendi. Salyanesiz eyaletler tımar sisteminin uygulandığı eyaletlerdir. Bu eyaletlerdeki topraklar has, zeamet ve tımar olarak ayrılmştır. Merkeze yakın eyaletlerdir. Rumeli, Budin, Anadolu, Karaman, Dulkadir, Sivas, Erzurum, Diyarbakır, Halep, Şam, Trablusşam salyanesiz eyaletlerdendir.

Osmanlı Devleti’nin hakimiyetini tanıyan Kırım Hanlığı, Mekke Emirliği, Eflak, Boğdan ve Erdel Beylikleri, Sakız Cumhuriyeti imtiyazlı yönetimlerdi. Bunlar iç işlerinde serbest olup yöneticileri Osmanlı tarafından kendi soyluları arasından atanırdı. Bu hükümetlerden Kırım Hanlığı ve Mekke Emirliği dışındakilerden yıllık belli bir vergi alınırdı.

Devşirme Kanunu’na göre lüzum ve ihtiyaca göre üç beş bazen daha uzun bir zamanda Hristiyan tebaanın sekiz ile yirmi yaşları arasındaki çocuklarının sıhhatli ve kuvvetlilerinden acemi oğlanı alınmaya başlandı. Doğru cevap A'dır.

Enderun’daki odalardan biri olan seferli odasında berber, terzi, müzisyen gibi görevliler bulunurdu. Doğru cevap D'dir.

Birun’daki Kapıkulları şunlardır:
Yeniçeriler
AltıBölük Halkı (sipahiler, silahdar, sağ ve sol garipler, sağ ve sol ulufeciler.)
Topçular ve Cebeciler
Mehterler
Müteferrikalar (Enderun’dan çıkma içoğlanlar, beyzade çocukları, devletin ileri gelenlerinin çocukları.) Hekimbaşı Birun'da yer almaktadır ama Kapıkulları'na dahil değildir. Dorğu cevap E'dir.

Seyfiye Sınıfı (Ehl-i Örf): Osmanlı Devleti’nde padişah örfünü uygulayan sınıftır. Yönetim ve askerlik görevini yerine getirir. Ehli örf, ehli seyf ve ümera gibi isimler verilen bu sınıfın Divan-ı Hümayun’daki temsilcileri vezir-i azam ve vezirlerdi. Divan dışında beylerbeyleri, sancak beyleri, kapıkulu askerleri, tımarlı sipahiler bu grubun içindedir. Doğru cevap A'dır.

Fatih Kanunnamesi’ne göre Divan-ı Hümayun’da doğrudan doğruya ilmiyye, seyfiyye ve kalemiyye sınıflarının adları geçmese de yatay kademelendirmede askeri sınıf olarak kategorize edilen yönetici sınıf-bürokrasi, ilim, kılıç ve kalem ehillerine göre bir düzen içinde algılanmış ve kamu personelinin görev ve yetkileri buna göre belirlenmiştir. Doğru cevap E'dir.

Reisülküttaba bağlı kalemler şunlardır: Beylikçi Kalemi, Tahvil Kalemi, Ruus Kalemi ve Amedi Kalemi'dir. Doğru cevap B'dir.

Zeamet, savaşta üstün yetenek göstermiş olan tımar sahipleri ile devlet merkezindeki divan çavuşlarına, müteferrika ve kâtipler ile eyalet ve sancaklardaki ileri gelen devlet görevlilerine verilen yıllık vergi geliri 20-100 bin akçe arasındaki dirliklerdir. Doğru cevap A'dır.

Osmanlı Devleti’nde eyaletler salyaneli ve salyanesiz olmak üzere ikiye ayrılıyordu. Salyaneli (yıllıklı) eyaletlerde tımar sistemi uygulanma, vergiler yıllık olarak toplanırdı. Salyanesiz (yıllıksız) eyaletler tımar sisteminin uygulandığı eyaletlerdir. Bu eyaletlerdeki topraklar has, zeamet ve tımar olarak ayrılmıştır. Merkeze yakın eyaletlerdir. Doğru cevap E'dir.

Padişahın isteği hâlinde hem yönetimde hem de seferlerde ayrı olarak görevlendirilebilen sancakbeylerinin atamaları doğrudan merkezden yapılmaktadır. Doğru cevap E'dir.

Osmanlı devlet yapısının temeli örgütlenme modeli “kul sistemi“ üzerine kurulmuştu. Bu sistem Osmanlı merkeziyetçi örgütlenme modelinin temel unsurlarından biri idi.