TÜRK İDARE TARİHİ

Bütün İslam hükümdarları gibi Osmanlılar da tebaası olan halkı reâyâ olarak sayar. Reâyâ, tanrının hükümdara emanetidir ve onun görevi bunları korumaktır. Bu anlayış sonucu Osmanlı hükümdarları toplumu iki sınıfa ayırmıştır. İlki Reâyâ yani vergi veren, tarım ve ticaretle uğraşanlardı. İkincisi ise askerî/yönetici sınıftı.

Osmanlı merkez teşkilatının en önemli organı olan Divân-ı Hümâyûn, “padişah divânı” anlamına gelmektedir. Bizzat padişahın, onun bulunmadığı zamanlarda ise vezirin başkanlığı altında başkentte veya padişahın bulunduğu yerlerde toplanan bir kuruldur. Osmanlılarda, Divânı Hümâyûn’un temelleri Orhan Bey tarafından atılmıştır.

Osmanlı Devleti’nin mali defterlerinden sorumlu olan defterdarın daha XIV. Yüzıln sonlarından itibaren varlığı bilinmektedir. Daha önceki Müslüman-Türk devletlerinde bu görevi müstevfî denilen yüksek devlet memurları yürütürken, sadece İlhanlılarda bu göreve Defterdârı Memâlik denilmiştir. Osmanlılar mali deflerden sorumlusu memura defterdar adı vermişlerdir.

Şehzadelere ve saray görevlilerine sancak verilmesine ise sancağa çıkmak adı verilmiştir. Sancağın en önemli idarecisi olan sancakbeyinin görev ve sorumlulukları büyüktü. Askeri ve idari mesuliyetleri olan sancakbeylerine sancakta asayiş ve emniyeti sağlamak, kalpazanlıkla mücadele etmek, özel görev için gelen devlet memurlarına yardımcı olmak gibi görevler yüklenmişti. Ayrıca savaş sırasında sancağında yer alan sipahilerle birlikte bağlı bulunduğu beylerbeyinin komutasında savaşa giderdi. Sınır bölgelerinde bulunan sancakbeyleri ise bu görevlerin yanı sıra yabancı devletlerle ilişkilerin anlaşmalara uygun olarak yürütülmesinde de etkili ve görevli idiler. Bunların dışında idarelerinde bulundukları sancaklarda işlenen suçların cezalandırma görevi de sancakbeylerine verilmişti.

Mirî topraklar, alınan vergilere ve büyüklüklerine göre has, zeamet ve tımar olmak üzere üçe ayrılmıştır. Has, geliri yüz bin ve daha fazla olan toprağa denilirdi. Bu topraklar senelik geliri en yüksek olan topraklardır ve padişahtan başka, hanedan mensuplarına, vezirlere, beylerbeyleri ve sancakbeylerine verilirdi. Zeamet ise senelik geliri yirmi bin akçadan yüz bin akçaya kadar olan dirlikler için kullanılan bir tabirdi. Bu topraklar, eyalet merkezlerinde bulunan hazine ve tımar defterdarlarına, zeamet kethüdalarına, sancaklardaki alaybeylerine, kale dizdarlarına, kapucubaşılara, Divân-defterhane ve hazine kâtiplerine verilmekteydi. Tımar, senelik geliri bin ile yirmi bin akça arasında olan dirliğe verilen addır. Arazi-i emiriyye denilen topraklardan kılıç hakkı olarak sipahilere ve subaşılara verilen topraklardır.

Buna “pençik kanunu” adı verilmiştir. Uzunçarşılı bu konuda Gelibolu iskelesine pençikçi adıyla bir memur tayin edildiğini kaydetmektedir. Daha Süleyman Paşa zamanından beri savaş esirleri arasından acemi oğlanların alındıkları bilinmektedir. Pençik oğlanlarının önemli bir kısmı ise akıcıların düşman memleketlerine yaptıkları akınlar sonucunda elde edilmiştir.

Anadolu’dan savaş için toplanan dinç, kuvvetli ve bekâr Türk erkekleri için kullanılan tabire azaplar denir. Bunlar, Osmanlı ordusunun hafif yaya askerleridir. Azabların masrafları ise toplandıkları yerlerin halkı tarafından karşılanırdı. Ok, yay ve pala kullanırlar, merkez ordunun önünde bulunarak ilk hücumu yaparlardı. Savaş başladığında ise sağ ve sol kanatlara açılarak topçunun ateş etmesini beklerlerdi.

Tımarlı sipahinin reayadan aldığı öşür ve resme “dirlik” sipahinin kendisine ise “sahib-i arz” denilmiştir. Bu sistemin asıl amacı devletin asker ihtiyacını karşılamaktır. Böylece hem gerekli asker temin edilebilmiş hem de dirlik sahipleri kendilerine tahsis edilen topraklar mukabilinde devlet muhafazasını üstlenmişlerdir.

Osmanlı donanmasının Ege denizi ile Karadeniz arasında faal bir rol oynaması, yine bütün devlet teşkilatının geliştiği Fatih Sultan Mehmed dönemine rastlamaktadır.

Orhan Gazi Dönemi’nde devlet ileri gelenlerinin giyim kıyafetinin bir kurala bağlanması, para bastırılması gibi uygulamalar devletin belirli bir gelenek ve anlayış içinde örgütlendiğini gösterir. Özellikle sultanın etrafında bir danışma mekanizmasına izin vermesi ve kararları tek başına almak yerine umera ve komutanlarına danışması “Divân” teşkilatının çekirdeğini oluşturur.

Savaş tutsağı Hristiyanların Müslüman yapılması, sonrasında da eğitim verilerek yetiştirilmeleri işlemine devşirme adı verilmektedir. Devşirilen bu askeri ve idari sınıfın yalnızca sultana yükümlülükleri bulunmaktadır. Bu sınıf aynı zamanda Kapıkulları olarak adlandırılmıştır.

Divan-ı hümayun İslam hukukunda yer alan şura meclisi mahiyetindedir.

Divân üyeleri, her gün sabah namazından sonra padişahın huzurunda toplanarak, devlete ve halka ait askeri, mali, hukuki ve örfi işler hakkında karar verirdi. Divân’da padişah, veziriazam ve diğer vezirlerden başka kazasker, defterdar ve nişancı bulunmaktaydı.

Nişancı ise arazi işleri, has-zeamet-tımar tevcihlerini deftere kaydetmekle yükümlü idi. Yazılan fermanların ve beratların üzerindeki tuğralar da nişancının kaleminden çıkmaktaydı.

Osmanlı Devleti’nin ilk vezir-i azamı Çandarlı Halil Hayreddin Paşa’dır.

Şeyhülislam ancak davet edilmesi durumunda Divân toplantılarına katılabilmiştir.

Osmanlı Devleti’nin ilk kadısı daha Osman Bey zamanında bu göreve atanan Kadı Dursun Fakih’tir. İlmiye sınıfından olan kadılar, şeri ve hukuki işlerden sorumluydu ancak bütün yönetici zümre gibi askeri sınıfın bir üyesi konumundaydı.

Has, geliri yüz bin ve daha fazla olan toprağa denilirdi. Bu topraklar senelik geliri en yüksek olan topraklardır ve padişahtan başka, hanedan mensuplarına, vezirlere, beylerbeyleri ve sancakbeylerine verilirdi.

Savaşlarda esir alınan gayrimüslim çocuklarının kısa bir müddet Türk terbiyesi ile yetiştirilerek onlardan oluşacak askerî bir sınıfın gerektiği gündeme gelmiştir. Bu oluşacak teşkilat kapıkulu ocağının çekirdeğini meydana getirmiştir.

Çözüm: Azablar ise Anadolu’dan savaş için toplanan dinç, kuvvetli ve bekâr Türk erkekleri için kullanılan bir tabirdir. Bunlar, Osmanlı ordusunun hafif yaya askerleridir. Azabların masrafları ise toplandıkları yerlerin halkı tarafından karşılanırdı. Ok, yay ve pala kullanırlar, merkez ordunun önünde bulunarak ilk hücumu yaparlardı. Savaş başladığında ise sağ ve sol kanatlara açılarak topçunun ateş etmesini beklerlerdi.