TÜRK İDARE TARİHİ

Karahanlılar Devleti konusu okunacak

Gazneliler ve Selçuklular konuları okunacak

Anadolu Selçuklu Devleti konusu okunacak

Gazneliler Devleti konusu okunacak

Selçuklu Yönetiminin Ögeleri konusu okunacak

Gazneliler ve Selçuklular konuları okunacak

Selçuklular konusu okuancak

Selçuklular Devleti konusu okunacak

-

Karahanl›ların İslamiyet’i kabul etmeleriyle en başta sultan isim ve unvanları değişmişti. Müslüman olduktan sonra Muhammed, Yusuf ve Hasan gibi adlar alan Karahanlı hükümdarları, halifelik müessesesiyle iletişime geçmeden dinin koruyucu anlamlar›na gelen “şihabü’d devle”, “zahir’üd-devle” gibi elkabları isimlerinin önüne iliştirmeye başlamşllardı. Türk Han’ı Allah’ın adaletini sağlamak için tahta oturduğunu iddia ederken, Karahanlı ordusu cihad uğruna savaşmaya başlamşltı. Hukuk şeraite göre düzenlenmiş, sorumluluğu kadılara tahvil edilmişti.

Karluklar, Uygurların kuruluş sürecinde (M.S. 740 başları), iktidar mücadelesinden yenik çıkmış ve bunun sonucunda Türkistan’ın batı tarafında göç etmek zorunda kalmıştır. Karlukların talihsizliği, İslamiyet’in Talas zaferi ile şansa dönüşmüş ve Türgiş illeri (Balasagun ve Taraz gibi), birer birer bu büyük boyun mensupları tarafından kontrol altına alınmıştır. Bu dönemde Karluklar gibi yine büyük bir boylar federasyonu olan ve Uygur hanedanıyla bağlantıları bulunan Yağmaların da Batı Türkistan’a geldikleri görülmektedir.

Karahanlı şeceresinde göze çarpan ilk isim Bilge Kül Kadır Han’dır. Kendisi hakkında kesin bilgiler bulunmamakla beraber devletin bu dönemde Samani devletinin baskısı altındadır. Öyle ki oğulları Bazir Arslan ve Oğulcak zamanında bu baskı tam anlamıyla işgale dönüşmüş, Taraz şehri, Samaniler tarafı ndan ele geçirilirken, Oğulcak’ın Hatun’u da dâhil olmak üzere binlerce Türk esir edilmiş ve kentteki tapınak camiye çevrilmişti (893). Bu arada Samani Hanedanı içinde yaşanan çekişme sonucunda Karahanlılara sığınan bir Samani emiri, Müslümanlığın Karahanlı yöneticiler arasında yaygınlaşmasına ve en sonunda Oğulcak’ın yeğeni Satuk Buğra tarafından kabul edilmesine sebep olmuştu (böylece Satuk ismine Abdülkerim’i ekletmişti). bu gelişmelerden kısa bir süre sonra Satuk Buğra, amcasını tahtan indirirek Karahanlı Devleti’nin batı kanadında İslamiyet’in resmen kabul edilmesini sağladı (900-910).

900’lü yıllara damgasını vuran Samaniler Devleti, Abbasi gücünün tüm kurumlarını üstlenmiş hatta coğrafyaya Arap İmparatorluğu’nu aratmayacak bir istikrar kazandırmıştı.

Gazneliler devletindeki etkili bilgi dolaşım ağı ancak etkili bir posta sistemi ile işletilebilirdi. “Sâhib-i berîd” unvanlı yöneticinin başında bulunduğu ofis, her vilayet merkezinde kurduğu merkezlerle incelikle işlenmiş bir örgütlenmeye gitmişti. İmparatorluğun en ücra köşesindeki haberlerin dahi kısa sürede sultana iletilmesi esas amaçtı. Şifreli şekilde merkeze gönderilen raporlar, Sâhib-i berîd tarafından Sâhib-i risâlet’e oradan da -kayda değer bulunanlar- sultana aktarılırdı. Ofisin işlevine o kadar önem atfedilmiştir ki Sâhib-i berîd makamında bulunan yöneticilerin bir kısmı daha sonra vezaret makamına getirilmişti.

Tuğrul Bey’in 1063 yılında ölümü üzerine Selçuklular veraset sorunları nedeniyle parçalanmanın eşiğine gelmiştir. Musa Yabgu, Alparslan ve Kutalmış arasında cereyan eden taht mücadelesini Alparslan’ın kazanması üzerine Tuğrul Bey zamanında başlayan merkezîleşme eğilimi, daha da hız kazanarak devam etmiştir. Selçuklu merkezîleşmesinin zirve noktası Melikşah Dönemi’dir (1072-1092). Tahta çıkar çıkmaz alışılageldik veraset tartışmalarının ortasında kendisini bulan Melikşah öncelikle amcası Kavurd’un isyanını ardından da Suriye meliki kardeşi Tutuş’un taht mücadelesini kontrol altına almıştı. Melikşah’ın saltanatı, zehirlenerek öldürüleceği 1092 yılına kadar bir daha sorgulanmamış, bu süre zarfında ise özellikle Anadolu-Mısır bölgesinde yoğunlaştırılan seferler sonucunda devletin sınırları İstanbul’dan Çin’e kadar genişletilmişti. Ancak sultanın zamansız ölümü, eşi, kardeşi ve çocukları arasında devletin temellerini sarsacak iktidar savaşlarına kapı aralayacaktı. Merkeze hükmeden güçlerin (idari-askerî) veliahtlar (Mahmud, Berkyaruk ve Muhammed) arasında tercih yapamamasına, Melikşah’ın kardeşi Tutuş’un iktidar özlemi eklenince etkileri, imparatorluk sathına yayılan taht kavgaları kaçınılmaz olmuştur. Siyasi karışıklık, mali ve askerî zafiyete neden olmuş, en sonunda Berkyaruk 1104 yılında ülkeyi kardeşi Tapar ile paylaşmak zorunda kalmıştır. Her ne kadar son Selçuklu Sultanı Sencer, ülkeyi kendi sancağı altında birleştirmeyi başarmışsa da bu son derece tartışmalı bir birlik olarak değerlendirilmiştir. Çünkü hanedan mensupları kontrolü altında tuttukları topraklarda neredeyse otonom bir idare kurarlarken, bağımsızlık şarkılarına bir süreden beri kendi başlarına hareket etmekte olan atabegler de dâhil olmuştu. Sencer’in Karahitay ve Oğuz göçerleri karşısındaki yenilgileri devletin de sonunu getirmişti (1157). Büyük Selçuklu Devleti yıkılırken, ülke toprakları üzerinde hanedan üyelerince kurulan devletler yükselmişti.

İslamiyet’in kabulü hem yöneten hem de yönetilen zümre üzerinde derin etkilerde bulunmuştur. Öncelikle hükümdarın söylemleri, isimleri, unvanları farklılaşmıştır. Süreklilik olarak lider merkezli otorite kullanımının artarak devam ettiği söylenebilir. Aynı şekilde tahtın hanedanın ortak malı olması ve dolayısıyla veraset savaşları bir diğer sürekliliktir. Hatun, Orta Asya’daki kadar olmasa da güçlü bir figür olmaya devam etmiştir. Devletin tipi federasyondan monarşiye doğru kaymış, yönetimde iş bölümü/uzmanlaşma eskisiyle kıyaslanmayacak ölçüde artmıştır. Ancak asıl kırılma, toplumsal yapıda yaşanmış, eskinin boy örgütlenmesi yerini tebaa ’ya bırakmış bu ise yönetimin yöneticilere ait bir kavram olarak anlaşılmasına yol açmıştır.

Kadılar, devlet tarafından tayin edilen devlet memurlarıydı. Sünni itikada göre davaları ele almakta, kalemlerini kırmaktaydı. Ancak bu keyfi bir prosedür değil, davanın ele alınmasından sonuçlandırılmasına kadar her bir safhası vilayet-şehir bürokrasisinin gözetimine tabi bir süreçti. Şer’i hukukun tüm topluma nizam vermesi kabul edilmekle beraber özellikle Melikşah, hayata geçirdiği altı maddeli yasasıyla mülkiyet ve evlilik konularında örfi yetkisini kullanmıştı. Adaletin sürekli vurgulandığı ortam, kadılara daha büyük bir sorumluluk yüklemiş, önce halife sonra sultanın temsilcileri olarak tasvir edilerek, atacakları her adımda bunun bilincinde olmaları salık verilmişti. Bağdat’ta bir başkadı (kadî’l-kûzât) bulunur, mülki ve siyasî (örfi hukuk) konularla ilgili hukuki meselelerle de “emîr-i dâd” (ve onun eyaletlerdeki temsilcileri) ilgilenirdi. Anadolu Selçuklularında ise kadî’l-kûzât makamı, başkent Konya’daydı. Adalet işlerine sivil ve askerî olmak üzere farklı adalet görevlileri tayin edilmişti. Kadılar halkın, kadîleşkerlerse sivil-asker yöneticilerin hukuki mevzularıyla ilgilenirdi.

İskân ve fetih hareketlerinde Selçuklu Devleti diğer beyliklerin önüne geçti. Bunda Bizans sınırında olmalarından daha ziyade içinde barındırdığı devlet mantığına hakim unsurların ağırlıkta olması en önemli nedendi. Selçuklu yönetimine bakıldığında Türk ve İranlı gazilerin yanı sıra merkezi devlet kültürünü fazlasıyla solumuş yönetici, hukukçu ve müdderis bulunmaktaydı. Bir yüzyıl sonra başlayacak Moğol istilası’na kadar Anadolu’daki yerleşik kültür ve devlet adabı iyice kökleşecektir.

Selçuklu taşrası yönetimi; hanedan mensupları, Gazne, Memluk örneğinden bildiğimiz gulam (kul-köle) emîrler, Türkmen gazi beyleri, Ermeni ve Gürcü krallıkları, Mekke şerifleri gibi hükümetler/idareler arasında taksim edilmişti. Merkezden tayin edilen eyalet yöneticisine “emir” unvanı verilirken hanedan mensuplarına “melik” denmekteydi. Örneğin Melikşah’ın kardeşi Tutuş Suriye’de, amcaoğulları Kavurdlar Güney İran’da, aynı şekilde Süleyman Şah Anadolu’da özellikle de Melikşah’dan sonra merkezden bağımsız kendi başına idarenin keyfini sürmüşlerdi. Şehzadeler/melikler ise kendi başına bir kategori oluşturmaktaydı. Atandıkları eyalette küçük bir divan oluşturur ve vezir (atabeg) tayin ederdi.

Metinde verilen bilgiler doğrultusunda yorumlamada bulunduğumuzda eski Türk Devletlerindeki bazı gelenek ve göreneklerin İslamiyetin kabulüne rağmen devam ettiği ve bazı yönetimsel konumların aynı isimlendirmeyi aldığı görülmektedir. Metinde başka bir bilgi verilmediği için a, b, c, ve e çeldiricileri hakkında bir yorumda bulunulamaz. Bu nedenle doğru cevap d seçeneğidir.