TÜRK İDARE TARİHİ

Uygur Türklerinin Çinlilerden etkilenmesiyle Mani dini Uygur Türkleri arasında yaygın hale gelmiştir.

Eski Türklerin yaşamlarına dair bilgilerin neredeyse tamamı Çin arşivlerinden sağlanırken, günümüze kadar gelen yazılı ürünler, yerleşik hayata geçilmesiyle beraber verilmeye başlanmıştır.

Eski Türkler söz konusu olduğunda mübadele kadar devlet yapısı üzerindeki en önemli belirleyici, coğrafyadır. Bozkır toprağının tarıma elverişsizliği, coğrafya insanının hayvancılıkla uğraşmasını kaçınılmaz kılmıştır. Ancak iklimsel koşulların değişkenliği ve hayvanlar için gerekli çayırlık alanların sınırlılığı, göçebeliğin hayat tarzı olarak belirlenmesine yol açmıştır. Bu nedenledir ki göçebe çoban toplumları ömürlerini, yağışlı ve çayırlı bölgelerin bitmek bilmez arayışı içerisinde geçirmiştir.

Kabile veya boya değil de kişiye/hanedana sadakat ekseninde bir araya gelen ilk siyasi örgütlerin en önemli özelliği; yüksek bir disipline ve tamamen askeri bir yapıya sahip olmasıydı.

Hun kağanının altında Doğu ve Batı’nın bilge prensleri bulunuyordu. “Tu-ki” (doğru) unvanlı bu veliaht prensler veya hanedan mensupları, tahta yakınlığına göre imparatorluğun doğu ve batı yarısının başına atanıyordu.

Bumin Kağan’ın Moğolistan’a hakim Avarlar’ı tarihten silmesi, Türkler’in yeni adreslerini de tayin etmiştir. Ötüken adı verilen nehirler ve ormanlarla çevrili kuzey Moğolistan bölgesi, en baştan itibaren imparatorluğun esas merkezi olarak sivrilmesine neden olmuştur. Bu nedenle Türkler, Orhon nehrinden beslenen dağlık ve ormanlık alana, “Kutlu Ötügen Ormanı”, havzaya da “Ötügen yeri” adını vermişlerdi. Hunların merkezi, “ejderler şehri”, Göktürklerin “Ötügen”i, Uygurların “Ordu-balıg”ı hep bu havza içerisinde kurulup yükselmiştir.

Türkler, tıpkı Çinlilerle olduğu gibi Sasanilerle de ittifaklar gerçekleştirmiş ve bunu evliliklerle de sağlamlaştırmışlardır. Çok daha sonraları Osmanlıların dahi başvuracağı bu iş birliği/yakınlaşma taktiği, idare sanatının sık kullanılan pratiklerinden birine dönüşecektir.

Çinlilere boyun eğdiren, Ötüken ormanlarını bir kez daha imparatorluğun merkezi haline getiren Gök-Türk Kağan’ı İlteriş Kağan’dır.

Ucuna çeşitli renklere boyanan at kuyruğu, tepesine altın vb. değerli bir elementten sembol (kurt başı, hilal gibi) konulan mızrağa “Tuğ” denilmektedir.

Eski Türk imparatorluklarında hükümdarlar farklı zamanlarda farklı unvanlar kullanmışlardur; “kağan”, “Tan-hü”, “Şan-yü”, “idikut”, “ilteber” ve “erkin” bunlardan birkaçı olarak sayılabilecektir. Ayguçı ise devlet danuşmanlığına tekabül eden bir unvandır.

Kağandan sonra en büyük makam devletin sol kolunun idaresinden sorumlu “yabgu”luk makamıydı. Bu makam genellikle kağan kardeşlerine bahşedilmiştir.

Eski Türklerin yaşamlarına dair bilgilerin neredeyse tamamı Çin arşivlerinden sağlanmaktadır.

Türk topluluklarının ilk defa ne zaman ortaya çıktığı, bilim adamları arasında hâlâ tartışılan bir konudur. Türkçenin M.Ö. 3000-500 arasında konuşulduğu bilinmektedir. Kaldı ki bu tarihlerde Çin kaynaklarında “Tujue” olarak adlandırılan ve Türk topluluklarını işaret eden satırlara rastlamaktayız.

İlk Türk-Bizans görüşmeleri, Gök-Türk elçilerinin 576’da geldiği İstanbul’da başlamış ve bir dizi elçi alışverişinden sonra sağlam bir ittifakın zemini yaratılabilmişti.

Uluş (Ülke):Eski Türk imparatorluklarıyla ilgili olarak Çin kayıtları ve dönem gezginlerinin seyahatnamelerine düşen yaşanmışlıklardan hareketle dönem araştırmacıları, ülke topraklarının hanedan ailesine değil, devleti oluşturan tüm halka ait olduğu anlayışının geçerli olduğunu ileri sürmektedirler. Buna göre devletin hâkimiyet sahası, hükümdarın keyfince idare ettiği bir toprak parçası değil, milletin malı, devletin temeli ve kağanların korumakla yükümlü oldukları değerli bir emanetti.

Kut’lu Kağan: Tüm zamane devletlerinde olduğu gibi Eski Türkler de tahtın hakanlarına, Tanrı ihsanı olduğunu düşünüyorlardı. Bu bakımdan Türk kağanının Tanrı tarafından “kut”landığına inanılıyordu. Bilge Kağan yazıtlarda hükümdar oluş şeklini bu şekilde açıklamıştır.

Kağan çadırının önüne dikilen tuğ’un dokuz kollu olması, hem dokuz gezegeni hem de göğün dokuz kat olduğunu göstermekteydi.

Hatun: Kağanın eşini ifade eden ve önceleri “yen-shih” olarak kullanılan kelime, zamanla yerini “hatun” veya “uluğ hatun”a bırakmıştı. Karar alma sürecinde en az kağan kadar söz sahibiydi.

“Elçi”, “ilçi” kelimesinden türetilmişti ve bugünküne benzer bir görevle tanımlanmıştı. Kağanların mesajını komşu devlet hükümdarına ulaştırmakla mükellefti, yine de görevin makam hâline gelmesi için 10. yüzyıla kadar beklemek gerekecekti.

Ordunun başkomutanı kağandı. Zaten ordu kelimesi “orta” kelimesinden türetilmiştir. Buna göre toplumun merkezinde yani ortasında bir kağan ve onun otağı bulunduğu düşünülmüştür.