TÜRK İDARE TARİHİ

Uygur hükümdarlarının Çin kültürü ile kurdukları doğrudan ilişkiler, Mani dininin Türkler arasında popüler hâle gelmesine, bir süre sonra da resmi din olarak kabul edilmesine yol açmıştır.

İmparatorluğa karakterini veren federatif yapılanmanın boylarda başladığı söylenebilir. Boyun başındaki kişide Boy Beyi'dir. Boyların bir araya gelmesiyle de toplumsal katmanın bir üst aşamasında bulunan bodunlar meydana gelmekteydi. Bod başkanlarına da “yabgu”, “flad” ve “ilteber” olarak adlandırılır. Devlet ise şu ana kadar bahsettiğimiz yapıyı tamamen kuşatan ve hedefini kıtalar ötesine taşıyan bir örgütlenme olarak doğmuştur. Devletin başındaki kişi ise Kağan'dır.

I. Suçlunun kesilen başı ibret olsun diye babasının boynuna asılması
II. Dövme ve yaralamaya karşı küçükbaş yada büyükbaş hayvan verilmesi
III. Yönetici zümrenin bu cezalardan neredeyse muaf yada çok hafif tatbik edilmesi

Eski Türklerde törelere çok önem verilmektedir fakat yukarıdaki ifadelerden direk törelere çok önem verildiği yargısına varamayız.

Göçebe-çoban toplumların en başat özelliği siyasi, ekonomik veya iklim koşullarında zorda kalındığı takdirde yeni toprak/mekân arayışına girmeleri ama en nihayetinde kendisine manevra sahası açabilecek bir imkân yaratmasıydı. İşte bu geleneğe istinaden bölümün başında belirttiğimiz büyük iş bölümü ortaya çıkmış ve yine aynı nedenden dolayıdır yerleşik toplumlar veya yerleşik hayata geçme düşünceleri sürekli küçümsenmiştir. Bu durumda yerleşik hayata geçip, belli bir istilaya maruz kalıp, bağımsızlıklarını kaybetmeyi reddetmişlerdir.

Tarihsel süreç içerisinde Mete’nin (Mo-tun) eşi gibi diplomasinin doğrudan içerisinde yer alanlardan, GökTürk ve Uygurlardaki gibi naip olarak bizatihi tahta geçen hatunlar görülmüştü. Dolayısıyla hatunların da tıpkı kağanlar gibi bir tanrı inayeti (karizma) taşıdığınana inanılmaktaydır.

Farklı toplumlarda, farklı yaşam biçimlerinin olması mekânsal farklılaşmaya, bu da yönetim sistemlerinin ayrışmasına yol açmıştır. Göçebelerin ayakta kalması ancak sürü sahibi olmasına ve sürüsünü koruyabilmesine bağlıydı. Bu nedenle mülkiyet duygusu kısa süre içerisinde gelişirken bozkıra hakim düzensizlik ortamı, aileleri kabilelere, kabileleri de boylara doğru adeta sürüklemiştir. Otlak ve sürünün korunması veya tam tersine komşu kabilenin otlak ve sürülerinin yağmalanması gerekçeleriyle bir araya gelen aileler arasındaki birliktelik çok uzun süreli olmuyor, amacın kaybolması veya daha kârlı beraberlikler ve ittifaklar aileleri farklı tutumlara sevk ediyordu. Sonu gelmeyen beklenti ve hedeşer, örgütlerin uzun soluklu yapılar olmasını engellemiş ve bozkır üzerinde kalıcı devletler kurmak neredeyse imkânsız hâle gelmiştir.

Mübadele kadar devlet yapısı üzerindeki en önemli belirleyici, coğrafyaydı. Yaklaşık üç bin kilometrelik bir alan boyunca uzanan bozkır, yine de pek çok yerde yerini farklı ama daha az çetin olmayan yer şekillerine bırakmaktaydı. Örneğin Ural-Altay dağı silsileleri, Takla Makan ve Gobi çölleri sadece insanların değil devlet gibi büyük organizasyonların dahi imkânlarını kısıtlamaktaydı. Bozkır toprağının tarıma elverişsizliği, coğrafya insanının hayvancılıkla uğraşılmasını kaçınılmaz kılmıştır. Ancak iklimsel koşulların değişkenliği ve hayvanlar için gerekli çayırlık alanların sınırlılığı, göçebeliğin hayat tarzı olarak belirlenmesine yol açmıştır. Bu nedenledir ki göçebe çoban toplumları ömürlerini, yağışlı ve çayırlı bölgelerin bitmek bilmez arayışı içerisinde geçirmekteydi. Coğrafyanın sertliği ve kaynakların kısıtlılığı, paylaşım mücadelesine, bu ise savaşçı bir karaktere davetiye çıkarmıştır. Mücadele alanının genişliği nedeniyle at, göçebe hayatın vazgeçilmez bir parçası hâline gelmiştir. İri kemikli Taki ile küçük ama hareketli Torpan cinsi atlar, Orta Asya’dan Avrupa’ya değin Türklerin kaderine damgasını vurmuştur. Mesafelerin uzaklığı, anlık hava değişimleri ve düşman kabilelerin baskınları nedeniyle at kullanımında üstün bir yetenek sergileyen bozkır toplulukları, yine aynı gerekçelerle hayatlarına hiçbir şekilde uymayan ev tipinden uzak kalarak çadır ve at arabalarını kendilerine yuva bellemişlerdir. At üstünde geçen hayat, göçebenin beslenme tarzını da belirlemişti. Et ve süt temel besin maddesiydi. Kurutulmuş et, pastırma, yoğurt ve kısrak sütünün mayalanmasıyla elde edilen kımız öğünlerin demirbaşıydı.

Patenti Çin’e ait olan “çanyü” sözcüğü yerine “kağan” unvanı ilk olarak, Hunlar tarafından kullanıldı. Çin kaynaklarında “ko-han” şeklinde geçen “kağan” kelimesi köken olarak Türkçe değildir.

Türk devlet teşkilatının temeli “aile” (aul) ünitesine dayanmaktadır. İmparatorluğa karakterini veren federatif yapılanmanın ise boylarda başladığı söylenebilir. Boyların bir araya gelmesiyle de toplumsal katmanın bir üst aşamasında bulunan bodunlar meydana gelmektedir. Tek Devlet ise federatif yapıyı tamamen kuşatan ve hedefini kıtalar ötesine taşıyan bir örgütlenme olarak doğmuştur.

İlkeler ve yöneticiler imparatorluk idaresinin yapı taşlarını oluşturur. İmparatorluk idaresi oksızlık (bağımsızlık), uluş (ülke), kün (halk) ve töre (kanun) ilkeleri çerçevesinde şekillenirken, kut'lu kağan, toy, buyruk, hatun, tigin gibi unsurlar da yönetim katmanını oluşturmaktadır.

Tüm zamane devletlerinde olduğu gibi Eski Türkler de tahtın hakanlarına, Tanrı ihsanı oldu.unu düşünüyorlardı. Bu bakımdan Türk kağanının Tanrı tarafından “kut”landığına inanılıyordu. Bilge kağan, “Tengri teg tengride bolmış Türk bilge kağan” , ve Moyun-çor, “Tengride bolmış il etmiş Bilge kağan”  ifadelerinde tanrıyla olan yakınlıklarını göster mek istemişlerdi. Günümüz Türkçesinde de yaygın bir şekilde kullanılan “kut” kelimesi -kutlu, kutlamak, kutsamak vb.- buradaki anlamıyla “siyasal iktidar” kavramına denk düşerken daha geniş olarak, “devlet”, “ikbal”, “saadet”, “ruh” ve “baht” anlamıyla kullanılmaktaydı. Eski Türk söylencelerine göre Tanrı, kutladığı kağanına tüm dünyayı vaad etmişti. “Güneşin doğduğu yerden batı’ya kadar her yer senin emrine girecek, çalış”  diyen Uygur Yazıtı’nda da görüleceği üzere kağan, cihanı kendi sancağı altında birleştirmek şiarını yüklenmişti. Asya Hunlarından Avrupa Hunlarına kadar uzanan ve hükümdarın “tanrının kılıcı” olduğuna inanan bu algılama tarzı, Osmanlı’da “kızıl elma” olarak karşımıza çıkan “cihan hâkimiyeti mefkûresini” doğurmuştur. “Yukarıda mavi gök, aşağıda yağız yer yaratıldıkta, ikisi arasında insanoğlu yaratılmış. insanoğlunun üzerine atalarım Bumin Kağan ve istemi Kağan oturmuş” satırlarından da anlaşılacağı üzere Türk kağanı hem zaman hem mekân anlamında dünya hâkimiyeti için gönderilmişti. İnsanoğlunun yaratılışıyla başlayan bu hükümranlık yasasının ebediyete kadar geçerli olacağına vurgu yapılmıştır. Kağan’ın bir diğer vasfı, küç (güç) sahibi olmasıydı. “Tengri küç birtük üçün anda sançtım” sözleriyle Gök-Türk hakanı tanrının kendisine bağışladığı güç/savaşçılık yetisi sayesinde kısa sürede başarıya ulaştığını ifade etmişti. Ancak bu ihsan ve yardım koşulsuz değildi, hakanın da bunun karşılığında tengrinin yolunda yürümesi, savaşçılığını bu uğurda kullanması beklenmekteydi. Hakan, tanrının kendisine bahşettiklerini halkıyla paylaşmalıydı. “Ülüg”, “ülüş” ve “üleşmek” gibi kavramlarla karşılanan paylaşmak fiili, aslında kağanın en önde gelen erdemlerinden birisiydi. Yazıttaki satırlar Türk hükümdarının bu hususiyetini çok açık şekilde ifade etmekteydi; “[A]ç milleti doyuruyor, çıplak milleti giydiriyor, fakir milleti zengin yapıyor, az milleti çok kılıyordu”.

Her boy kendine seçtiği bir sembol vardı ve sembol sayesinde gerek savaşta gerek barışta birbirlerini kolayca tanıyabiliyorlardı. Boyun kendine has sembolüne “uran” denmekteydi. Bozkır imparatorluklarında ordu sadece egemen boy ve budunlardan oluşmaz, aynı zamanda güçle boyun eğdirilmiş boy ve kabilelerin silahlı güçlerinden destek alırdı. Ordunun en küçük çekirdeği, temeli Mete tarafından atılan onlu sisteme dayanmaktaydı. 10, 100 ve 1000 kişilik bölümlere ayrılan ve her birimin başında onbaşı, yüzbaşı gibi unvanlar taşıyan rütbelilerin bulunduğu ordu, aynı mantık içerisinde aile, boy ve budun dilimlerine göre taksim edilmişti. Ordunun başkomutanı ise kağandı.

Yerleşik hayatla beraber, yani Uygurlarla beraber toplumsal ve ekonomik hayatın çeşitlenmesine koşut şekilde adalet işleri de günümüze yakın bir görünüme ulaşmıştı. Prof. Ögel’in de belirttiği üzere, “Törü” sözü Uygur Çağı’nda artık doğrudan doğruya “kanun” anlamında kullanılmaya başlanmıştı. Bu anlamda hem gerçek hem tüzel şahsiyet ortaya çıkmıştır. Mülkiyet birikimi ile beraber sınıfsal ayrım kesinleşmiş ve bunun sonucunda borç hukukundan medeni hukuka, ticaret hukukundan ceza hukukuna kadar son derece ayrıntılı akitler, kayıtlar düzenlenmeye başlamıştır.

Eski Türklerde Yönetim Yapısı

Orta Asya Yaşam ve Coğrafya

Yöneticiler başlığı okunacak

Türkler Tarih Sahnesinde başlığı okunacak

Kutlu Kağan Başlığı okunacak

Kutlu Kağan Başlığı okunacak

Kutlu Kağan Başlığı okunacak