TÜRK İDARE TARİHİ - Deneme Sınavı - 16

Pek çok ilk çağ uygarlığı gibi Göktürkler de şecerelerini, efsanevi ögelerle anlatmayı seçmiştir. Kurucu atalarının dişi bir kurt tarafından yetiştirilmesi veya demircilik yetenekleri ile dağı eritmeleri gibi motifler kolektif hafızada da yer etmiş söylenceler olarak kabul edilmektedir.

Türklerin yaşamıyla ilgili yazılı kaynaklar çoğunlukla Çin kökenlidir

Seçeneklerde sayılan faktörler Eski Türklerin göçebe hayat sürmesine yol açan sebeplerdir. Fakat E şıkkında yer alan savaşçı karakter göçebe hayatın nedeni değil; bir sonucudur.

Türklerde ilk devlet örgütlenmesi Teoman zamanında kurulduysa da Teoman tarafından kurulan Hun devletini imparatorluğa dönüştüren Mete'dir.

Uygurların yaşadığı en büyük ve en önemli değişim Maniheizm dininin benimsenmiş olmasıydı ve bu değişim her alanda kendini göstermesiyle önemli kabul edilir.

Eski Türklerde devletin yapı taşı ailelerdir ve aileler bir araya gelerek boyları oluşturur. Boyların birleşmesiyle de bodun oluşur ve bodunlar bir araya gelerek devleti oluşturur.

Eski Türklerde başka devletlerin yönetimi altına girmek düşünülemezdi. Cümle kaybedilen özgürlüğe yakılan bir ağıttan alıntıdır.

Toylar yılda 3 defa toplanırdı ve her toplanmada farklı amaçlara hizmet ederdi.

Eski Türklerde veraset sistemi belirli bir standarda bağlanmamıştı ve taht sadece hanedanın malı değildi. Bu da liyakate dayalı veraset sistemini ve dolayısıyla karizmatik lider modelini teşvik etmiş ve taht kavgaları kaçınılmaz olmuştur.

Göçebenin ayakta kalması ancak sürü sahibi olmasına ve sürüsünü koruyabilmesine bağlıdır. Bu nedenle mülkiyet duygusu kısa süre içerisinde gelişmiştir.

Kuraklık, boylar arası bitmek bilmez çatışmalar ve Çin’in istila hareketleriyle kesiştiği bir zamanda Hunların lideri Mete, çevre boy ve klanları kendi liderliği altında toplayarak imparatorluğunu ilan etmiştir. Bu durumda Türk boylarının, etrafından gelecek tehlikelere karşı bir araya gelip, güçlenerek, kendilerini savunduklarının göstergesidir.

Uygur hükümdarlarının Çin kültürü ile kurdukları doğrudan ilişkiler, Mani dininin Türkler arasında popüler hâle gelmesine, bir süre sonra da resmi din olarak kabul edilmesine yol açmıştır.

İmparatorluğa karakterini veren federatif yapılanmanın boylarda başladığı söylenebilir. Boyun başındaki kişide Boy Beyi'dir. Boyların bir araya gelmesiyle de toplumsal katmanın bir üst aşamasında bulunan bodunlar meydana gelmekteydi. Bod başkanlarına da “yabgu”, “flad” ve “ilteber” olarak adlandırılır. Devlet ise şu ana kadar bahsettiğimiz yapıyı tamamen kuşatan ve hedefini kıtalar ötesine taşıyan bir örgütlenme olarak doğmuştur. Devletin başındaki kişi ise Kağan'dır.

I. Suçlunun kesilen başı ibret olsun diye babasının boynuna asılması
II. Dövme ve yaralamaya karşı küçükbaş yada büyükbaş hayvan verilmesi
III. Yönetici zümrenin bu cezalardan neredeyse muaf yada çok hafif tatbik edilmesi

Eski Türklerde törelere çok önem verilmektedir fakat yukarıdaki ifadelerden direk törelere çok önem verildiği yargısına varamayız.

Göçebe-çoban toplumların en başat özelliği siyasi, ekonomik veya iklim koşullarında zorda kalındığı takdirde yeni toprak/mekân arayışına girmeleri ama en nihayetinde kendisine manevra sahası açabilecek bir imkân yaratmasıydı. İşte bu geleneğe istinaden bölümün başında belirttiğimiz büyük iş bölümü ortaya çıkmış ve yine aynı nedenden dolayıdır yerleşik toplumlar veya yerleşik hayata geçme düşünceleri sürekli küçümsenmiştir. Bu durumda yerleşik hayata geçip, belli bir istilaya maruz kalıp, bağımsızlıklarını kaybetmeyi reddetmişlerdir.

Tarihsel süreç içerisinde Mete’nin (Mo-tun) eşi gibi diplomasinin doğrudan içerisinde yer alanlardan, GökTürk ve Uygurlardaki gibi naip olarak bizatihi tahta geçen hatunlar görülmüştü. Dolayısıyla hatunların da tıpkı kağanlar gibi bir tanrı inayeti (karizma) taşıdığınana inanılmaktaydır.

Farklı toplumlarda, farklı yaşam biçimlerinin olması mekânsal farklılaşmaya, bu da yönetim sistemlerinin ayrışmasına yol açmıştır. Göçebelerin ayakta kalması ancak sürü sahibi olmasına ve sürüsünü koruyabilmesine bağlıydı. Bu nedenle mülkiyet duygusu kısa süre içerisinde gelişirken bozkıra hakim düzensizlik ortamı, aileleri kabilelere, kabileleri de boylara doğru adeta sürüklemiştir. Otlak ve sürünün korunması veya tam tersine komşu kabilenin otlak ve sürülerinin yağmalanması gerekçeleriyle bir araya gelen aileler arasındaki birliktelik çok uzun süreli olmuyor, amacın kaybolması veya daha kârlı beraberlikler ve ittifaklar aileleri farklı tutumlara sevk ediyordu. Sonu gelmeyen beklenti ve hedeşer, örgütlerin uzun soluklu yapılar olmasını engellemiş ve bozkır üzerinde kalıcı devletler kurmak neredeyse imkânsız hâle gelmiştir.

Mübadele kadar devlet yapısı üzerindeki en önemli belirleyici, coğrafyaydı. Yaklaşık üç bin kilometrelik bir alan boyunca uzanan bozkır, yine de pek çok yerde yerini farklı ama daha az çetin olmayan yer şekillerine bırakmaktaydı. Örneğin Ural-Altay dağı silsileleri, Takla Makan ve Gobi çölleri sadece insanların değil devlet gibi büyük organizasyonların dahi imkânlarını kısıtlamaktaydı. Bozkır toprağının tarıma elverişsizliği, coğrafya insanının hayvancılıkla uğraşılmasını kaçınılmaz kılmıştır. Ancak iklimsel koşulların değişkenliği ve hayvanlar için gerekli çayırlık alanların sınırlılığı, göçebeliğin hayat tarzı olarak belirlenmesine yol açmıştır. Bu nedenledir ki göçebe çoban toplumları ömürlerini, yağışlı ve çayırlı bölgelerin bitmek bilmez arayışı içerisinde geçirmekteydi. Coğrafyanın sertliği ve kaynakların kısıtlılığı, paylaşım mücadelesine, bu ise savaşçı bir karaktere davetiye çıkarmıştır. Mücadele alanının genişliği nedeniyle at, göçebe hayatın vazgeçilmez bir parçası hâline gelmiştir. İri kemikli Taki ile küçük ama hareketli Torpan cinsi atlar, Orta Asya’dan Avrupa’ya değin Türklerin kaderine damgasını vurmuştur. Mesafelerin uzaklığı, anlık hava değişimleri ve düşman kabilelerin baskınları nedeniyle at kullanımında üstün bir yetenek sergileyen bozkır toplulukları, yine aynı gerekçelerle hayatlarına hiçbir şekilde uymayan ev tipinden uzak kalarak çadır ve at arabalarını kendilerine yuva bellemişlerdir. At üstünde geçen hayat, göçebenin beslenme tarzını da belirlemişti. Et ve süt temel besin maddesiydi. Kurutulmuş et, pastırma, yoğurt ve kısrak sütünün mayalanmasıyla elde edilen kımız öğünlerin demirbaşıydı.

Patenti Çin’e ait olan “çanyü” sözcüğü yerine “kağan” unvanı ilk olarak, Hunlar tarafından kullanıldı. Çin kaynaklarında “ko-han” şeklinde geçen “kağan” kelimesi köken olarak Türkçe değildir.

İlkeler ve yöneticiler imparatorluk idaresinin yapı taşlarını oluşturur. İmparatorluk idaresi oksızlık (bağımsızlık), uluş (ülke), kün (halk) ve töre (kanun) ilkeleri çerçevesinde şekillenirken, kut'lu kağan, toy, buyruk, hatun, tigin gibi unsurlar da yönetim katmanını oluşturmaktadır.