TÜRK İDARE TARİHİ - Deneme Sınavı - 11

Karahanlılarda Merkez Teşkilatı konusu okuancak

Karahanlılarda Saray Teşkilatı konusu okuancak

Karahanlılar başlığı okunacak

Anadolu Selçukluları konusu okunacak

İlgili ünite okunacak

Karahanlılar Devleti konusu okunacak

Karahanlılar Devleti konusu okunacak

Gazneliler ve Selçuklular konuları okunacak

Anadolu Selçuklu Devleti konusu okunacak

Gazneliler Devleti konusu okunacak

Selçuklu Yönetiminin Ögeleri konusu okunacak

Selçuklular konusu okuancak

Selçuklular Devleti konusu okunacak

-

Karahanl›ların İslamiyet’i kabul etmeleriyle en başta sultan isim ve unvanları değişmişti. Müslüman olduktan sonra Muhammed, Yusuf ve Hasan gibi adlar alan Karahanlı hükümdarları, halifelik müessesesiyle iletişime geçmeden dinin koruyucu anlamlar›na gelen “şihabü’d devle”, “zahir’üd-devle” gibi elkabları isimlerinin önüne iliştirmeye başlamşllardı. Türk Han’ı Allah’ın adaletini sağlamak için tahta oturduğunu iddia ederken, Karahanlı ordusu cihad uğruna savaşmaya başlamşltı. Hukuk şeraite göre düzenlenmiş, sorumluluğu kadılara tahvil edilmişti.

900’lü yıllara damgasını vuran Samaniler Devleti, Abbasi gücünün tüm kurumlarını üstlenmiş hatta coğrafyaya Arap İmparatorluğu’nu aratmayacak bir istikrar kazandırmıştı.

Gazneliler devletindeki etkili bilgi dolaşım ağı ancak etkili bir posta sistemi ile işletilebilirdi. “Sâhib-i berîd” unvanlı yöneticinin başında bulunduğu ofis, her vilayet merkezinde kurduğu merkezlerle incelikle işlenmiş bir örgütlenmeye gitmişti. İmparatorluğun en ücra köşesindeki haberlerin dahi kısa sürede sultana iletilmesi esas amaçtı. Şifreli şekilde merkeze gönderilen raporlar, Sâhib-i berîd tarafından Sâhib-i risâlet’e oradan da -kayda değer bulunanlar- sultana aktarılırdı. Ofisin işlevine o kadar önem atfedilmiştir ki Sâhib-i berîd makamında bulunan yöneticilerin bir kısmı daha sonra vezaret makamına getirilmişti.

Tuğrul Bey’in 1063 yılında ölümü üzerine Selçuklular veraset sorunları nedeniyle parçalanmanın eşiğine gelmiştir. Musa Yabgu, Alparslan ve Kutalmış arasında cereyan eden taht mücadelesini Alparslan’ın kazanması üzerine Tuğrul Bey zamanında başlayan merkezîleşme eğilimi, daha da hız kazanarak devam etmiştir. Selçuklu merkezîleşmesinin zirve noktası Melikşah Dönemi’dir (1072-1092). Tahta çıkar çıkmaz alışılageldik veraset tartışmalarının ortasında kendisini bulan Melikşah öncelikle amcası Kavurd’un isyanını ardından da Suriye meliki kardeşi Tutuş’un taht mücadelesini kontrol altına almıştı. Melikşah’ın saltanatı, zehirlenerek öldürüleceği 1092 yılına kadar bir daha sorgulanmamış, bu süre zarfında ise özellikle Anadolu-Mısır bölgesinde yoğunlaştırılan seferler sonucunda devletin sınırları İstanbul’dan Çin’e kadar genişletilmişti. Ancak sultanın zamansız ölümü, eşi, kardeşi ve çocukları arasında devletin temellerini sarsacak iktidar savaşlarına kapı aralayacaktı. Merkeze hükmeden güçlerin (idari-askerî) veliahtlar (Mahmud, Berkyaruk ve Muhammed) arasında tercih yapamamasına, Melikşah’ın kardeşi Tutuş’un iktidar özlemi eklenince etkileri, imparatorluk sathına yayılan taht kavgaları kaçınılmaz olmuştur. Siyasi karışıklık, mali ve askerî zafiyete neden olmuş, en sonunda Berkyaruk 1104 yılında ülkeyi kardeşi Tapar ile paylaşmak zorunda kalmıştır. Her ne kadar son Selçuklu Sultanı Sencer, ülkeyi kendi sancağı altında birleştirmeyi başarmışsa da bu son derece tartışmalı bir birlik olarak değerlendirilmiştir. Çünkü hanedan mensupları kontrolü altında tuttukları topraklarda neredeyse otonom bir idare kurarlarken, bağımsızlık şarkılarına bir süreden beri kendi başlarına hareket etmekte olan atabegler de dâhil olmuştu. Sencer’in Karahitay ve Oğuz göçerleri karşısındaki yenilgileri devletin de sonunu getirmişti (1157). Büyük Selçuklu Devleti yıkılırken, ülke toprakları üzerinde hanedan üyelerince kurulan devletler yükselmişti.

Kadılar, devlet tarafından tayin edilen devlet memurlarıydı. Sünni itikada göre davaları ele almakta, kalemlerini kırmaktaydı. Ancak bu keyfi bir prosedür değil, davanın ele alınmasından sonuçlandırılmasına kadar her bir safhası vilayet-şehir bürokrasisinin gözetimine tabi bir süreçti. Şer’i hukukun tüm topluma nizam vermesi kabul edilmekle beraber özellikle Melikşah, hayata geçirdiği altı maddeli yasasıyla mülkiyet ve evlilik konularında örfi yetkisini kullanmıştı. Adaletin sürekli vurgulandığı ortam, kadılara daha büyük bir sorumluluk yüklemiş, önce halife sonra sultanın temsilcileri olarak tasvir edilerek, atacakları her adımda bunun bilincinde olmaları salık verilmişti. Bağdat’ta bir başkadı (kadî’l-kûzât) bulunur, mülki ve siyasî (örfi hukuk) konularla ilgili hukuki meselelerle de “emîr-i dâd” (ve onun eyaletlerdeki temsilcileri) ilgilenirdi. Anadolu Selçuklularında ise kadî’l-kûzât makamı, başkent Konya’daydı. Adalet işlerine sivil ve askerî olmak üzere farklı adalet görevlileri tayin edilmişti. Kadılar halkın, kadîleşkerlerse sivil-asker yöneticilerin hukuki mevzularıyla ilgilenirdi.

İskân ve fetih hareketlerinde Selçuklu Devleti diğer beyliklerin önüne geçti. Bunda Bizans sınırında olmalarından daha ziyade içinde barındırdığı devlet mantığına hakim unsurların ağırlıkta olması en önemli nedendi. Selçuklu yönetimine bakıldığında Türk ve İranlı gazilerin yanı sıra merkezi devlet kültürünü fazlasıyla solumuş yönetici, hukukçu ve müdderis bulunmaktaydı. Bir yüzyıl sonra başlayacak Moğol istilası’na kadar Anadolu’daki yerleşik kültür ve devlet adabı iyice kökleşecektir.