TÜRK HALK ŞİİRİ

Akdeniz Bölgesi sınırları içerisinde yer alan Adana, Osmaniye, Hatay, Mersin ve Kahramanmaraş illerinde çok sayıda âşık yetişmiştir. Bölge âşıkları kendilerine ön­der olarak Karacaoğlan'ı seçmektedirler.

Umay Günay'ın, özellikle Doğu Anadolu Bölgesi âşıklık geleneğinde görülen bir âşık faslının düzenini verirken çizdiği tablo ilgi çekicidir. Bu fasıllarda her şey bir düzen çerçevesinde ve sırayla olmaktadır. Faslın hemen her safhasında karşılaşma­lara yer verilir. Günay'ın sistemleştirdiği bu düzen şöyledir:

XVI. yüzyılda divan şiiri alanında Fuzûlî, Bakî, Nev'î, Hayalî, Ruhî, Zatî, Figanî, vb, şairler yetişmiştir. Tasavvufi Türk halk edebiyatı alanında da Üftade, Ahmedi Sâr-ban, Ümmî Sinan ve Pir Sultan Abdal ilk akla gelen adlardandır. XV. yüzyılda divan şiirinin önemli temsilcileriyle karflşılaşıyoruz. Bunlar arasında
Ahmed Paşa, Necâtî, Atâî, Mesîhî, Hamdullah Hamdî, Süleyman Çelebi, Hümâmî, vb.’yi sayabiliriz.

Bade İçerek Âşık Olma: Bade içme; şamanizm, destan, halk hikâyesi ve âşıklık geleneğinde en çok karşımıza çıkan olaydır. Rüyada usta bir şaman, bir destancı veya pir (Hazreti Hızır, aksakallı ihtiyar) elinden içilen bade ile kendinden geçme ve uyandıktan sonra şiir söyleme yeteneğine kavuşmayı esas alır. Anadolu sahası âşıklık geleneğinde çeşitli sebeplerle evinden ayrılan kahraman bir mezarlıkta, su yanında veya ıssız bir yerde uyuyakalır. Rüyasında Hazreti Hızır’ı veya pirleri görür. Hazreti Hızır, kahramana üç bade uzatır veya duruma göre bazı yiyecekler verir.

Millî Duyguların Etkisiyle Âşık Olma: Kore ve Kıbrıs Barış Harekâtı gibi savaşları yaşayanların anlattıkları, toplumun değişik kesimlerinden öne çıkan bir âşık tarafından saz eşliğinde söylenir. Bir süre sonra saz ve söz kabul görünce âşığa ve şiirlerine ilgi artar. Daha sonra da iletişim araçlarının yardımıyla âşık kendisini toplumun tüm kesimlerine tanıtır.

Kendi Kendine Âşık Olma: Âşık şiirine ve âşıklığa yeteneği olan bir kimse; Karaca Oğlan, Pir Sultan Abdal, Şah Hatayî, Çıldırlı Âşık Şenlik, Erzurumlu Emrah, Dadaloğlu, Dertli, vb. âşıkların şiirlerini önce dinler, sonra ezberler, daha sonra da saz çalmayı öğrenir. Bir süre sonra da usta âşıklara ve kendisine ait şiirleri saz eşliğinde söyler, ardından da kendisine bir mahlas seçer.

Cönkler Arap harfleriyle yazılmışlardır. Cönkler bazıları özel kâğıtlara (alikurna, abâdi) olmak üzere en çok kullanılan yazı türleriyle kaleme alınırlar. Cönkleri kaleme alanların bazıların kültür ve eğitim seviyeleri düşük olduğu için, yazının imlâsı pek sağlıklı değildir. Cönklerde belirli bir ölçü yoktur. Bu tür eserlerin hazırlanması sırasında cöngü yazanın zevki ve elinde bulunan kâğıtların boyutları ön plana çıkmaktadır. Cönklerde bir konu sınıflaması yoktur. Cönklerde şiir türleri veya şekillerinin başına koşma, türkü, ilahi, şarkı, gazel, destan, beyit, müseddes, vb. kavramlar yazılmaktadır. Ancak zaman zaman konu başlıkları ile şiirin birbirini tutmadığı gözden kaçmamaktadır. Cönkler genellikle besmele ile başlar ve “temmet” (tamamlandı) ifadesi ile son bulur.

Saim Sakaoğlu da cönkler için “Türk kültürünün tapusudur; bize ait kültürün atalarımız tarafından adımıza tescil edilmiş belgeleridir” (Sakaoğlu 1987:220) diyerek, konuyu kültürel açıdan değerlendirmiştir.

Bu tür eserler daha çok dinî-tasavvufî Türk halk şairleri için iyi birer kaynaktır. Bugün başta Yunus Emre olmak üzere Sarı Saltık, HacıBayram Veli, Hacı Bektaş Veli ve benzerlerinin gerçek hayatlarından daha çok menkıbevi hayatları öne çıkmaktadır. Onlarla ilgili bilgileri de büyük ölçüde menakıbnamelerde bulabilmekteyiz.

Dîvânü Lügâti’t-Türk: İlk derleme eserimiz Dîvânü Lügâti’t-Türk, ilk ve tek Türk şairlerimizden Çuçu’nun adına yer vermesinin ötesinde, içerdiği bir bölümü aruz vezniyle yazılmış 200’ün üzerindeki manzumeyle (dörtlük ve beyit şeklinde) Türk şiiri araştırıcılarının ilk başvuracakları kaynaklar arasındadır.

Cönklerde şiir türleri veya şekillerinin başına koşma, türkü, ilahi, şarkı, gazel, destan, beyit, müseddes, vb. kavramlar yazılmaktadır. Ancak zaman zaman konu başlıkları ile şiirin birbirini tutmadığı gözden kaçmamaktadır.

Usta Çırak ilişkisiyle Âşık Olma: Âşık adayı genç, hayranı olduğu bir âşığın yanına çırak olarak girer. Çırak yıllarca âşığın yanında gezer, ondan geleneğin esaslarını, sazı ve şiiri öğrenir. Zamanla ustasından önce meclislere çıkar ve onun parçalarından okur. Sanatta belli bir aşamaya geldikten sonra, usta âşıkların da bulunduğu bir mecliste kendisine mahlas verilir. Böylece usta bir âşık olarak kendi mahlasıyla şiirler söyler, atışma yapar ve hikâye anlatır.

Sevda Yüzünden Âşık Olma; Yaşadığı çevrede sevdiği bir kıza âşık olan genç, çeşitli sebeplerden dolay sevdiğine kavuşamaz. Bazen de sevdiği kız bir başkasına verilir veya kaçar. Bütün bu acılara dayanamayan genç, yaptırdığı veya satın aldığı bir saz eşliğinde konuyla ilgili şiirler söylemeye başlar.

Âşık şiiri hece ölçüsüyle ve doğaçlama söylenmiştir. Âşık şiirinin konusu halkın hayatıdır ve hece ölçüsüyle söylenmiştir. Kökeni üçyüz yıllık bir geçmişe sahiptir. Saz eşliğinde söylenen şiir türü ile ilgili olarak sessizlik arandığı ile ilgili bilgi yanlıştır.

Genellikle dikey olarak aşağıdan yukarıya doğru açılan, halk arasında dana dili veya sığır dili gibi adlarla da bilinen, içerisinde âşık şiirinin yanı sıra az da olsa divan şiirinin de örneklerinin bulunduğu defterlere cönk adı verilir.

Cönklerde konu sınıflaması yoktur. Cönklerde belirli bir ölçü bulunmaz. Cönkler Arap harfleriyle yazılmışlardır. Cönklerde şiirlerin başına şiir türleri veya koşma, türkü, ilahi gibi kavramlar yazılmaktadır. Cönkler genellikle besmele ile başlar.

Âşık Osman Feymanî, Narmanlı Sümmanî, Posoflu Müdamî ve Ercişli Emrah bade içerek âşık olan halk edebiyatı temsilcilerimizdendir. Ozan Fedaî ise vatan özlemi yüzünden âşık olan halk edebiyatı temsilcimizdir.

Yaşar Reyhanî okuma yazma bilen âşıklara örnektir. Gevherî şehir ortamında yetişen âşıklara örnektir. Ümmi Sinan din ve tasavvuf ortamında yetişen âşıklara örnektir. Noksanî köy ortamında yetişen âşıklara örnektir. Erzurumlu Ümmanî Can kalem şairlerine örnektir.

Âşık Tahirî İç Anadolu Bölgesi diğer şairlerimiz ise Doğu Anadolu Bölgesi’ndendir.

Tekellüm içerisinde sicilleme karşılaşmaya yer vermeyen bölümlerdendir.