TÜRK HALK ŞİİRİ

Ahmet Yesevi, Yusuf Has Hacip, Şah İsmail ve Süleyman Hakim Ata Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatının Orta Asya’daki temsilcilerindendir. Yunus Emre ise Anadolu sahasında bu edebiyatın kurucusu olmuştur.

Anadolu’da tarikat şairleri vasıtasıyla zengin ve kuvvetli bir Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı kurulmuştur. Bu edebiyatın Orta Asya’da kurucusu Ahmed Yesevî olduğu gibi; Anadolu sahasında da kurucusu Yûnus Emre olmuştur. Akşemseddin, Said Emre, Kaygusuz Abdal ve Yunus Emre Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatının Anadolu’daki temsilcilerindendir.

Hoca Dehhani, Ahmedi ve Kadı Burhaneddin tasavvuf dışı konularda eserler vermiştir. Bunun yanı sıra Ahmedi, Kaygusuz Abdal ve Kadı Burhaneddin XIV. yüzyıl şairlerindendir.

Yûnus Emre, şiirlerinde mahlas olarak; “Yûnus, Yûnus Emre, Âşık Yûnus, Bî-çare Yûnus, Miskin Yûnus, Derviş Yûnus, Koca Yûnus, Tapduk Yûnus Dedem...” gibi adlar kullanmıştır.Yûnus Emre, şiirlerinde mahlas olarak; “Yûnus, Yûnus Emre, Âşık Yûnus, Bî-çare Yûnus, Miskin Yûnus, Derviş Yûnus, Koca Yûnus, Tapduk Yûnus Dedem...” gibi adlar kullanmıştır.

Şehname Firdevsi’nin, Harname Şeyhi’nin, Hüsn’ü Aşk Şeyh Galip’in eserleridir. Gevhername Kaygusuz Abdal’ın manzum (şiir tarzında düzenlenmiş eser) bir eseri iken Budalaname Kaygusuz Abdal’ın mensur (Cümle esasına göre yazılmış eser) bir eseridir.

Şikayetname Fuzuli’nin, Garibname Aşık Paşa’nın, Divan-ı Hikmet Ahmet Yesevî’nin eserleridir. Gülistan Kaygusuz Abdal’ın manzum (şiir tarzında düzenlenmiş eser) bir eseri iken Vücud-name mensur (Cümle esasına göre yazılmış eser) bir eseridir.

Mantıku-t Tayr Feridüddin-i Attar’ın, Muhakemetü-l Lugateyn Ali Şir Nevai’nin, Kitab-ı Miglate Kaygusuz Abdal’ın, Fihi Ma Fih Mevlana Celaleddin Rumi’nin, Makalat Hacı Bektaş Veli’nin eseridir.

Gevhername Kaygusuz Abdal’ın, Makalat Hacı Bektaş Veli’nin, Divan-ı Kebir Mevlana Celaleddin Rumi’nin, Hüsrev-ü Şirin Şeyhi’nin, Felekname ve Aruz Risalesi Gülşehri’nin eserleridir. Yunus Emre’nin Risâletü’n-Nushiyye ve Divan olmak üzere iki eseri bulunmaktadır.

Said Emre’nin XIII. yy. sonlarıyla XIV. yy. başlarında yaşadığı öne sürülmektedir.
Bir rivayete göre Hacı Bektaş Velî müritlerinden olan Said Emre, onun Makâlât’ını
Arapçadan Türkçeye tercüme eden Sadeddin adlı kişidir.

Mevlâna Celâleddin-i Rûmî, Ahmed Fakih, Şeyyad Hamza, Sultan Veled, Hacı Bektaş Velî, Yunus Emre “sırr-ı hikmet”in Anadolu temsilcileridirler. Ahmet Yesevi Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatının Orta Asya'da kurucusudur.

Bu edebiyatın Orta Asya’da kurucusu Ahmed Yesevî olduğu gibi; Anadolu sahasında da kurucusu Yûnus Emre olmuştur. Ancak bu sahada eserler veren; Mevlâna Celaleddin Rumi, Hacı Bektaş Velî, Ahmed Fakih, Sultan Veled, fieyyad Hamza, Âşıkpaşa, Kaygusuz Abdal, Said Emre, Gülşehrî, Hacı Bayram Velî, Akşemseddin, Süleyman Çelebi... v.b. gibi mutasavvıf-velî şairler, aynı zamanda bu ekolun temelini ve devamını da oluşturuyorlardı (Coşan 1986: XLVIII-LXIX, Köprülü 1981:261- 269, Güzel 1981).

İlk başlangıcını Orta Asya’da “Yesevîlik” tarikatında gördüğümüz bu edebiyat; daha çok, halkın, hatta göçebe halkın malı olarak halk zevki, halk ananesiyle meydana gelmiş “Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı’dır. Bu edebiyatın en kuvvetli temsilcisi XIII. yüzyıl Anadolu’sunda Yunus Emre’dir. O ve takipçisi olan Kaygusuz Abdâl; Türk dilini çok mükemmel bir şekilde kullanmalarıyla daha sonraki asırlarda Türk edebiyatını ve Türk dilini abideleştirmişlerdir.

Yunus Emre Divanı, mürettep bir divan olmayıp sonradan ve kanaatimizce sözlü gelenekten derlenmiştir. Divan’da hem heceli hem de aruz vezniyle yazılmış şiirler vardır (Güzel 1992: 36-41). İlim ilim bilmekdür ilim kendin bilmekdür Sen kendini bilmezsin yâ nice okumakdur Okumakdan mânî ne kişi Hakk’ı bilmekdür Çün okıdun bilmezsin ha bir kurı emekdür.

Yûnus Emre, şiirlerinde mahlas olarak; “Yûnus, Yûnus Emre, Âşık Yûnus, Bî-çare Yûnus, Miskin Yûnus, Derviş Yûnus, Koca Yûnus, Tapduk Yûnus Dedem...” gibi adlar kullanmaktadır.

Yûnus Emre’nin vefat tarihi hakkında günümüze kadar muhtelif görüşler ileri sürülmüş ise de, Adnan Sadık Erzi’nin bulup yayımladığı belgeyle bu tartışmalar biraz bitmiş görünmektedir. “Tarih dahi yidi yüz yidi idi Yûnus canı bu yolda kodı idi”.

Abdal Mûsâ’nın Orhan Gâzî zamanında Bursa fethinde bulunduğu; Geyikli Baba ile münasebeti olduğu, daha sonraki asırlarda kaleme alının Şakâyık, Güldeste, Vefâyat, Seyahatnâme ve Tâcu’t-Tevârih gibi eserlerde yer almaktadır.

Abdal Mûsâ Velayetnâmesi’ni tamamlayan bir diğer eser de Kaygusuz Abdal
Menakıbnâmesidir. Bilindiği gibi Kaygusuz Abdal, hem Abdal Mûsâ’nın müridi,
hem de Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatının Anadolu yakasında yetişen büyük simalarından biridir.

Kaygusuz Abdal’ın adı üzerinde bugüne kadar yapılan araştırmalarda Onun asıl adının “Gaybî” olduğu üzerinde birleşilmiştir. Çünkü Menâkıb-nâme’de “Gaybî” adı açıkça zikredilmektedir. Kaygusuz, şiirlerinin büyük bir çoğunluğunda, “Kaygusuz Abdal”, Kul Kaygusuz,Miskin Kaygusuz, Sarayî, Miskin Sarayî” mahlâslarını kullanmaktadır.

Manzum eserleri: Divân, Gülistân, Mesnevî-i Baba Kaygusuz (I-II-III), Gevhernâme, Minbernâme Mensur eserleri: Budalanâme, Kitâb-ı Miglâte, Vücûd-nâme, Risâle-i Kaygusuz Abdal.

“Cihan-Saray” teşbihiyle yola çıkılarak, dünyaya gelmekten maksadın ibadet etmek ve Allah’ı tanımak olduğu anlatılır. Kaygusuz’un şeriat unsurlarına en çok yer verdiği eser Saraynâme’dir. Bu bakımdan diğer manzum eserlerine nispetle daha “kuru”dur. Ancak yer yer lirik söyleyişler de vardır.