TÜRK HALK ŞİİRİ

Orta Asya’da Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatının temsilciliğini başlangıçta; Necmeddin Kübra, Yusuf Hemedani, Cafer Sadık, Yusuf Has Hacib, Ahmed Edib Yükneki, Ahmed Yesevi, Mansur Ata, Muhammed Danişmend, Hakîm Süleyman Ata (öl. 1186), Abdulhalik Gücdevani, Nasuriddin Rabgûzî, fiah İsmâil Safavî/Hatayî, Devlet Mehmed Âzadî, Mahdumkulu yapmışlardır. Onların bu konulardaki eserleri oldukça zengin bilgilere sahiptir.

Birtakım şüpheleri taşımakla birlikte Süleyman Hakim Ata’ya ait olduğu ifade edilen Bakırgan Kitabı, Âhir Zaman Kitabı ve (Bibi) Meryem Kitabı olmak üzere üç eseri vardır. F. Köprülü, bu eserlerin müstakilen Bakırganî’ye ait olmadığını, değişik zamanlarda yazılmış, halk arasında rağbet bulan sufiyane şiirler ve ilâhîler mecmuası olduklarını ifade eder. Ancak bu eserler birer mecmua ise hangilerinin Bakırganî’ye ve hangilerinin de diğer Yesevî tarikati mensubu şairlere ait olduklarını tespit etmek güçtür. Burada da tıpkı Yunus’un şiirlerini seçmedeki güçlük gibi bir müşkilat vardır. Kuvvetle muhtemel olmalıdır ki bu eserlerdeki şiirlerin ekserisi Bakırgan’a aittir.

Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı’nın ilk örneğini Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’inde ve Ahmed Yesevî’nin Divân-ı Hikmeti’nde görüyoruz. Özellikle Kutadgu Bilig, bu edebiyatın Ahmed Yesevî’den önce ilk eseridir diyebiliriz. Çünkü bu eser, Türk toplumunun dini yaşayışı, Allah’ın varlığı ve birliği, devlet-i ebed müddet ülküsü, adaleti, birlik ve beraberliği, vatan ve millet sevgisi, hoşgörüsü, devlet başkanının teb’asına karşı olan görevleri ve adaletli davranması, teb’aanın da devletine karşı her konuda kusur yapmaması gerektiği konularında bilimsel verilerle dolu olmasıdır.

Şah İsmâil, hem Divân tarzında, hem halk şiiri, hem de dini-tasavvufi Türk Edebiyatı sahasında muhtelif türlerde şiirler söyleyen, asıl şairlik yönünü de bu tür şiirleriyle sağlamıştır. Anadolu’daki Şii-Alevî kesimi üzerinde bu şiirleri vesilesiyle ortaya koyduğu tesiri ve imajı bugün de devam eden bir şair ve devlet adamıdır. Hatayî, Habîbî, ve Nesîmî tesirinde yetişmişler şair olması sebebiyle hurûfi inanışların etkisi altında da kalmıştır.

Mahdumkulu, Divânı’na bir bütün olarak bakıldığı zaman onun; Yunus Emre Divânı ile büyük benzerlikler içinde ve XVIII. yüzyıl Türkmenistan’ında yaşayan gerçek anlamda bir Ahmed Yesevî ve Yunus Emre takipçisi olduğu görülür (Güzel 1998). Çünkü her üçünün de beslendiği kaynak Kur’an ve hadislerdir. Mahdumkulu; İslam dininin itikat, ibadet ve ahlakî umdelerini eserlerinde, tıpkı Yunus Emre gibi dantel dantel işlemiştir. Böylece O, XVIII. yüzyılda Türkmenistan’da, bir Yunus ekolünün temsilcisi ve Dini Tasavvufî Türk Edebiyatının da mümtaz şahsiyeti olmuştur.

Soğdca Hint-Avrupa dil ailesine mensup İran kökenli antik bir dil.

Zühd: Her türlü zevke karşı koyarak kendini ibadete verme. Vahdet-i vücûd: Tasavvufta Allah’tan başka varlığın olmadığı, her şeyin onun tecellisi olduğunu düşünme. Vahdet-i Şuhûd: Sâlikin her şeyi Allah’ın tecellisi olarak görmesi hali. Nâ’t: Türk edebiyatında Hz. Muhammet’i övmek için yazılan eserler. Münâcaat: Türk edebiyatında Allah’a yalvarıp yakarmak için yazılan eserler.

Bu edebiyatın hedef kitlesi, halk-cumhur; yani bütün bir toplumdur. Her kesime hitap eder ve hiçbir suretle toplum içinde sınıf farkı yaratmaz.

Dinî Tasavvufî Türk Edebiyatının aslî temalarını kısaca şu ana başlıklar altında toplayabiliriz: Allah’ın birliği, Peygamberler, Din ve tasavvuf büyükleri, Dinî inanç, Vecd, Tasavvufî aşk, İnsan-ı kâmil, Dünyanın fâniliği, NeŞs, neŞs terbiyesi, Ferdî ahlak ve toplum ahlak, Velâyet, Şeyh-mürid, Ricâlü’l-gayb, Kerâmet, Zikir, Zühd, Hâlvet, Ehl-i beyt,. Tayy-i zaman tayy-i mekân,. Çile-erbâin.

Tasavvufun ana merkezini teşkil eden bu on kural ise sırasıyla şunlardır: Tevbe: Pişmanlık. Kalpteki kötülükte ısrar düğümünü çözüp Hakk’a dönme. Zühd: Allah’a ulaşmak için dünyadan yüz çevirmek. Tevekkül: Allah’ın katında olana güvenip halkın elinde olanlara göz dikmeme. Kanaat: Tok gözlü olma. Uzlet: Günaha girmemek için toplumdan ayrı yaşama. Zikir: Allah’ı anma. Hakk’a dönme: Dünya nimetlerinden el etek çekip Allah’a yönelme. Sabır: Başa gelen belalardan sızlanmama veya sadece Allah’a başvurma. Murakabe: Kulun, her şeyi Allah’ın gördüğüne inanması. Rıza: Hoşnut ve memnun olma.

Tâbiûn Dönemi: Tâbiûn, yani sahabileri görenler devri, her alanda örnek kişi olan Hz. Muhammed’in, ahrete göç ettiği, İslamî bir nizam olarak Kur’ân, sünnet, kıyas gibi kaynakların miras bırakıldığı bir dönemdir. Hasan-ı Basrî, Süfyan-ı Sevri, Üveys Karânî, Said b.Cübeyr, Abdullah b. el-Mübarek zâhidlerin çevresinde tasavvufî hayatın temelleri atıldı.

Baksı: Kazak, Kırgız, Özbek, Karakalpak ve Türkmenler arasında halk şairliği ve büyü işleriyle uğraşan tipler. Kam: Türklerde şaman anlamında kullanılan bir kelimedir. Kamlar, toplumda büyücülük, hekimlik, kâhinlik ve şairlik gibi meslekleri icra ederler. Yeseviye: Ahmet Yesevî’nin görüşleri doğrultusunda şekillenmiş bir tarikattır. Özellikle Orta Asya Türkleri arasında yayılma imkânı bulmuştur. Divân-ı Hikmet: Ahmed Yesevî’nin “hikmet” adı verilen şiirlerini içeren bir eserdir. Fakr-nâme: Ahmed Yesevî’nin tarikat adabını, usulünü, erkânını, olgun bir şeyhin ve dervişin özelliklerini anlattığı eseridir.

Postnîşîn: Postta oturan, tekkenin şeyhi. Makalât: Hacı Bektaş Velî’nin tasavvufî içerikli eseri.Hikmet: Ahmet Yesevî’nin şiirlerine verilen ad. Menkabe: Din büyüklerinin ve tarihe geçmiş ünlü kimselerin yaşamları ve olağanüstü davranışlarıyla ilgili anlatı. Ozan: Oğuzlarda kopuzla şiir söyleyip destan anlatan sanatçı.

Süleyman Bakırganî’nin şiirlerinde hâkim olan üslup Yesevî’nin “Divân-ı Hikmet” üslûbudur. F. Köprülü, bu üslûp benzerliğini bir ayniyet gibi görür ve Yesevî tarikatının adabı olarak yorumlar (Köprülü 1981: 172). Bakırganî de tıpkı şeyhi Hoca Ahmed Yesevî gibi sade bir dille şiirler yazmış ve bu şiirlerde derin tasavvufî manalar ifade etmek yerine, daha zahidâne bir şekilde Allah, peygamber ve Veliyullah’a duyduğu sevgi, vecd ve muhabbetten söz etmiştir. Ayrıca, cennetin nimetlerinden ve hoşluğundan, cehennemin korkunç azaplarından bahsetmektedir. Şeyhi Ahmed Yesevî’ye beslediği muhabbet ve bağlılık, şiirlerinde önemli bir yer tutar. Ayrıca Hızır Aleyhisselâm’a da oldukça ehemmiyetli bir yer ayırmıştır.

Mahdumkulu; İslam dininin itikat, ibadet ve ahlakî umdelerini eserlerinde, tıpkı Yunus Emre gibi dantel dantel işlemiştir. Böylece O, XVIII. yüzyılda Türkmenistan’da, bir Yunus ekolünün temsilcisi ve Dini Tasavvufî Türk Edebiyatının da mümtaz şahsiyeti olmuştur. “Köp yiğitler gelip geçti cihandan Niyetine göre ikbâl bolmadı Gerdîşi kec kahpe felek elinden Ertiri şâd bolan öylen gülmedi” (Güzel 2009: 510)

Sâlikin her şeyi Allah’ın tecellisi olarak görmesi haline Vahdet-i Şuhûd denir.

Münâcaat: Türk edebiyatında Allah’a yalvarıp yakarmak için yazılan eserlere verilen addır.

Dinî Tasavvufî Türk Edebiyatı'nın Orta Asya’da ilk kurucusu ve ilk örneklerini veren mutasavvıf-şair olarak kabul ettiğimiz ilk şair Ahmed Yesevi'dir.

Tasavvufi aşk; Kesretten uzak, Allah’a yönelmiş aşkın anlatıldığı temadır.

Dini-Tasavvufi Türk Edebiyatının ilk örneği Yusuf Has Hacib tarafından yazılmış olan Kutadgu Bilig'dir.