TÜRK HALK ŞİİRİ

Divan şiirleri, Âşık fiiirinde aruz ölçüsünün Fâliâtün / Fâliâtün / Fâliâtün / Fâilün kalıbı ile söylenen ve âşıklar arasında “divânî” olarak bilinen şiirlerdir. Divan, bir nazım türüdür. Bu tür, gazel, murabba, mahammes, müseddes, musammat gibi bazı nazım şekillerini kullanır. Divanların kendine özgü bazı ezgileri vardır. Aruzlu türler arasında yer alan selis, aruz ölçüsünün Feilâtün (Fâilâtün) / Feilâtün / Feilâtün / Feilün kalıbıyla yazılan şiirlerdir. Selisler, divanlarla benzer nazım şekillerini kullanırlar. Hecenin on beşli şekliyle de uyumlu olan bu şiirler de özel ezgilerle icra edilirler. Âşıkların aruz ölçüsüyle yazdıkları veya söyledikleri diğer bir tür satrançtır. Daha çok on dokuzuncu yüzyılda karşımıza çıkan satrançların sayısı da oldukça azdır. Aruz vezninin Müfteilün / Müfteilün / Müfteilün / Müfteilün kalıbında yazılan satrançlar hecenin 8+8=16’lı şekliyle uyum gösterir. Özel bir ezgiyle okunan bu şiirlerde iç kafiye vardır. Beyitler, içerideki kafiyeli bölümlerden bölündüğünde dörtlük şekline dönüşür. Bu yönüyle bazı araştırmacılar, satrançların hece ölçüsüne sayalı bir tür olabileceğini de ileri sürmüşlerdir. Satrançlar, gazel, murabba, muhammes ve müseddes şekillerinde kaleme alınmışlardır. Âşık şiirinde heceli semailer olduğu gibi aruzlu semailer de vardır. Bu şiirler, aruzun Mefâîlün / Mefâîlün / Mefâîlün / Mefâîlün kalıbında gazel, murabba, muhammes ve müseddes nazım şekilleriyle ve aynı zamanda özel ezgilerle okunurlar. Hece ölçüsünün 8+8=16’lı şekliyle de uygunluk gösteren semailerin musammat ve yedekli örnekleri de bulunmaktadır.

Nazım Şekli: şiirlerin kafiye örgüsü, hacim ve nazım birimi açılarından adlandırılması. Kafiye Örgüsü: şiirdeki mısraların kümelenme şekli. Hacim: şiirin nazım birimi sayısı. Ölçü: Şiirde mısraların hece sayısı veya ses değerleri açısından denk ve benzer olması. Ezgi: Belli bir kurallara göre düzenlenmiş, kulağa hoş gelen ses dizisi.

Yuğ: Eski Oğuzların ölüm ve yas törenlerine verilen ad. Halk şiirinde kullanılan bazı nazım türleri şu şekildedir: Güzelleme, koçaklama, taşlama, varsağı, semai, ilahi, nutuk, devriye, şathiye vb.

Mani aynı zamanda bir nazım türüdür. Maniler, belirli konularda ve ezgilerde söylenen şiirlerdir. Bu yönüyle mani, bir türde olması gereken temel özellikleri taşımaktadır. Bir nazım türü olarak maniler, hemen her konuda söylenebilen şiirlerdir. Aşk, sevgi, ayrılık, gurbet, askerlik gibi hayatın her safhasında karşımıza çıkan konular manilerde işlenmiştir.

Türkülerin ayırıcı özelliği, “kavuştağa” sahip olmalarıdır. Türkülerin aynen tekrar edilen mısraları anlamına gelen kavuştak, türkülere özel bir şiir tekniğidir.

Tekerleme, belli bir ana konudan yoksun, manalarından daha ziyade fonksiyonlarıyla ön plana çıkan, mısra başı ve sonu kafiye, aliterasyon ve secilerle oluşturulmuş ses oyunlarıyla ve çağrışımlarla bağlanarak belli bir nazım düzenine kavuşturulmuş, birbirini tutmayan hayaller ve düşüncelerin sıralanmasından meydana gelmiş bir nazım türüdür.

Ayaklı Koşma: İlk dörtlüğün ikinci ve dördüncü, diğer dörtlüklerin dördüncü mısrasından sonra “ziyade” adı verilen mısraların eklenmesiyle oluşturulmuş koşma çeşididir. Ziyadeler, asıl mısralara göre daha kısadır. Ziyade: Halk şiirinde var olan bir şiire sonradan eklenen mısralardır.

Koşma nazım şekli ve özel ezgilerle söylenen varsağılar, adını Anadolu’nun güneyinde yaşayan Varsaklardan almıştır. Tarihte Çukurova ve Kahramanmaraş civarında yaşayan bu Türk boyuna has ezgili şiirlere “Varsaklara ait”, “Varsak tarzı” anlamlarına gelen “varsağı” adı verilmiştir. Varsağılarda yiğitçe ve sert bir eda vardır. Göçer halde yaşayan Varsakların yaşam tarzına da uygun bir şekilde bu türün ezgilerinde hamasi bir yapı ve dirençli bir söyleyiş tarzı hâkimdir. Bu bakımdan bir şiirin varsağı olup olmadığına ancak ezgisinden hareketle karar verilebilir.

Âşık fiiirinde aruz ölçüsünün Fâliâtün / Fâliâtün / Fâliâtün / Fâilün kalıbı ile söylenen ve âşıklar arasında “divânî” olarak bilinen şiirlerdir. Divan, bir nazım türüdür. Bu tür, gazel, murabba, mahammes, müseddes, musammat gibi bazı nazım şekillerini kullanır. Divanların kendine özgü bazı ezgileri vardır.

Şathiye Dinî-Tasavvufî Halk şiirinde bazı tasavvufi remiz ve rumuzlar ile Hakk’a ulaşmanın
yollarını anlatan, dini ve tasavvufi konuların daha kolay anlaşılmasını sağlamaya çalışan ve Allah ile tekellüfsüz, şakalı bir edayla konuşur gibi yazılan veya söylenen
şiirlere şathiye denir.

Dinî-Tasavvufî Halk şiirinde çeşitli konularda yazılmış çok sayıda nazım türü vardır. Abdurrahman Güzel, bu türleri şu şekilde tasnif etmeyi uygun bulmuştur: 1. Allah hakkında yazılan türler, 2. Peygamberler hakkında yazılan türler, 3. İslam’ın beş şartı hakkında yazılan türler, 4. Din ve tasavvuf yolunun büyükleri hakkında yazılan türler, 5. Dinî inanç ve tasavvufî düşüncelerle ilgili yazılan türler.

Nazım şekli: Şiirlerin kafiye örgüsü, hacim ve nazım birimi açılarından adlandırılmasıdır. Türk halk şiiri dairesinde yer alan şiirler, geleneğin belirlediği bazı nazım şekilleriyle söylenirler. Her nazım şeklinin kendine has özellikleri vardır. Nazım şeklini oluşturan unsurlar, şiirin dış unsurlarıdır. Şiiri belirli bir düzen içine sokan özelliklerdir. Kısacası nazım şeklini; kafiye örgüsü, nazım birimi, vezin ve şiirin hacmi belirler. Özellikle kafiye örgüsü ve hacim, nazım şeklini belirlemede oldukça işlevseldir. Halk şiirinde kullanılan belli başlı nazım şekilleri şunlardır: mani, koşma, destan.

Tekerleme: Belli bir ana konudan yoksun, manalarından daha ziyade fonksiyonlarıyla ön plana çıkan, mısra başı ve sonu kafiye, aliterasyon ve secilerle oluşturulmuş ses oyunlarıyla ve çağrışımlarla bağlanarak belli bir nazım düzenine kavuşturulmuş, birbirini tutmayan hayaller ve düşüncelerin sıralanmasından meydana gelmiş bir nazım türüdür. Tekerlemelerde duygu, düşünce ve hayaller, tezat, mübalağa, şaşırtma ve güldürmeye dayalı bazı söz kalıpları içinde peşi sıra sıralanır ve yuvarlanır. Bu türde muhteva diğer türlere nazaran daha kararsız ve tutarsızdır.

Murabbalar, dört mısralık bentlerden oluşurlar. Kafiye düzeni olarak aaaa, bbba, ccca, ççça gibi yapıya sahip bu nazım şekli, dört ve sekiz bent arasında değişen bir hacme sahiptir. Murabba nazım şeklinin kullanıldığı şiirlerde konu sınırlaması olmamakla birlikte dinî ve didaktik konularda, övgü, yergi, manzum mektup gibi türlerde daha çok bu nazım şekline başvurulmuştur.

Koşma:  Âşık edebiyatının aslî nazım şekillerinden olan koşma, Dinî-Tasavvufî Halk şiirinde daha çok Yunus Emre ve Kaygusuz Abdal’ın şiirlerinde kullanılmıştır. Özellikle ilahilerde, koşma nazım şekli tercih edilirken Kaygusuz Abdal’ın şathiye ve nutuklarında da koşma nazım şekli sıklıkla kullanılmıştır.

Tevhîd: Dinî-Tasavvufî Halk şiirinde Allah’ın varlığı ve birliği üzerine yazılmış şiirlere “tevhîd” denir. Bu şiirlerde kaside, gazel ve mesnevi gibi nazım şekilleri kullanılmıştır. Tevhîdlerin muhtevasında ayet ve hadisler yer alır. Diğer bir ifadeyle ayet ve hadisler aynen, mealen veya telmihen tevhîdlerde kullanılmıştır. Kısacası tevhîd türündeki şiirlerde dini olarak Allah’ın varlığı, birliği ve sıfatları, tasavvufi olarak ise kenz-i mahfî ve vahdet-i vücut ele alınır. Ayrıca tevhîdlerde insanın Allah’ı algılayış şekli, tevhîd makamları, vahdet-kesret ilişkisi ve yaradılış gibi konular da yer alır.

Na’t: Türk edebiyatnda Hz. Muhammet’i övmek için yazılan eserlere na’t adı verilir. Bunun yanı sıra diğer peygamberler, halifeler, veliler ve din büyükleri hakkında yazılan na’tlar da vardır. Hemen bütün nazım şekillerinde yazılabilen na’tlarda Hz. Muhammet’e duyulan sevgi ve saygı dile getirilir. Yunus Emre, Süleyman Çelebi, Aziz Mahmut Hüdâî gibi şairler na’t türünde güzel örnekler vermişlerdir.

Dinî inanç ve Tasavvufî düşüncelerle ilgili yazılan türler: Vücudnâme, Devriye, Hikmet, Nutuk, Nasihatnâme, Vasiyetnâme, Şathiye, Nevruznâme, Tarikatnâme’dir.

Din ve Tasavvuf yolunun büyükleri hakkında yazılan türler: Faziletnâme, Alinâme, Maktel-i Hüseyin, Düvaznâme, Mansurnâme, Methiye, Mersiye’dir.

Hikmet: Ahmet Yesevî’nin, İslâmiyet’in esaslarını, şeriatın ahkâmını, ehl-i sünnet akidesini İslâmiyet’e yeni girmiş veya henüz girmemiş Türklere öğretmek, tarikatın inceliklerini ve tarikatın adap ve erkânını müritlere telkin edebilmek amacıyla yazdığı şiirlere “hikmet” denir. Hikmetler, sanat kaygısından uzak, sade ve didaktik bir üslupla söylenmiş şiirlerdir. Hikmetlerde ilahi aşk, Allah’ın birliği, irade ve kudreti, peygamber sevgisi, Hz. Muhammet’in sünneti, züht, takva, ibadet, İslam menkıbeleri, ahret hayatı, cennet ve cehennem tasvirleri, dervişlerin faziletleri, zikir gibi İslamiyet ve tasavvufla ilgi çok çeşitli konular işlenmiştir.

NOT: Tarikata yeni girmiş müritlere, tarikatın adap ve erkânını anlatan şiirlere NUTUK denir.

Dolayısıyla İslâmiyet’e yeni girmiş veya henüz girmemiş Türklere öğretmek... ile başlayan ve tanımı hikmet olan ifade 

Tarikata yeni girmiş müritlere... şeklinde başlayan ve neticede Nutuk teriminin tanımı olan ifade karıştırılmamalıdır.