TÜRK HALK ŞİİRİ

Türk halk şiiri, değişik devirler, zümreler ve kültürel etkileşimlerle bazı çeşitlenmelere uğramakla birlikte özünü ve özgünlüğünü koruyarak günümüze ulaşmayı başarabilmiş bir gelenektir. Ozan veya âşık gibi halk şairlerinin ve adları bilinmeyen halk sanatçılarının söyledikleri şiirlerdir.

Halk şiirinin bölümleri arasında yer alan “anonim halk şiiri” ilk yakıcısı belli olmayan ve halka mal olmuş anonim şiirler karşılığında kullanılır. Mani veya türkü
gibi anonim halk şiiri örneklerinde olduğu üzere, bu şiirlerde mahlâs yoktur, şiirlerin kime ait olduğu belli değildir, aslında gerekli de değildir. Çünkü duygu ortaktır,
ifade de ortak olmalıdır, halk kültürünü dokuyan da bu ortak duyuş ve anlatımdır. Halk arasında, geleneksel kültürü temsil ve ifade yeteneği taşıyan, fakat adı
sanı belli olmayan insanlar tarafından icra edilip sözlü aktarımla yayılan bu şiirler.

Tören: Bir toplulukta, üyelerin belli bir olayı, kişiyi veya değeri ayırt edip sembolleştirmesi, bunların anlam ve öneminin güçlendirilmesi amaçlarıyla düzenlenen hareket dizisi, merasim. Şaman: Şamanlıkta hastaları sağaltma, büyü yapma ve ruhlar âlemiyle irtibata geçebilme gibi olağanüstü yetenekleri olan kişi. Kam: Eski Türklerde şaman karşılığı olarak kullanılan bir kelime. Ozan: Eski Oğuzlarda kopuzla destan anlatan ve aynı zamanda bazı şamanlık özellikleri bulunan bir tip. Bahşı: Olağanüstü güçlere sahip şiir söyleyen ve tedavi yapabilen hekim.

Söğük: Eski Oğuzlarda şölenlerde kesilen kurbanın parçasına verilen ad. Şeytan: Eski Oğuzların kurban kesmek ve eğlenmek amaçlı düzenledikleri bir tören. Kopuz: Oğuz Türklerinde ozanların kullandıkları müzik aleti. Sıgır: Eski Oğuzların av törenleri. Yuğ: Eski Oğuzların ölüm ve yas törenlerine verilen ad.

Bu grupta yer alan şiirlerin ölçüleri, durakları ve kafiye düzenleri farklılık göstermektedir. fiiirlerde hecenin altılı, yedili ve onlu şekilleri kullanılmıştır. Bu şiirlerden ilki, siyah benleri olan, pembe yüzlü bir güzele âşık olmuş birisi tarafından yazılmıştır (Tekin 1989: 78). “Bulnar mini öles köz Kara mengiz kızıl yüz Andın tamar tükel tuz Bulnap yana ol kaçar Awlap meni koymangız Ayık ayıp koymangız Akar közüm uş tengiz Tegre yöre kuş uçar” (Tekin 1989: 78)

Nazım Birimi: Şiirde en küçük anlam bütünlüğünü sağlayan ve kendi içinde bağımsız bir dize topluluğu. Hane: Halk şiirinde dörtlük karşılığı kullanılan ve genellikle dört mısradan oluşan nazım birimi. Hece Ölçüsü: Mısraların hece açısından denkliğine dayanan bir ölçü biçimi. Durak: Hece ölçüsüyle söylenmiş şiirlerdeki mısralarda geleneksel kurallarca tayin edilmiş durma yerleri. Ayak: Âşık şiirinde kafiye veya redif karşılığı olarak kullanılan söz.

Günümüzde halk şiiri örneklerinde kafiye sondadır, ancak özellikle eski Türk şiiri döneminde mısra sonlarının yanı sıra mısra başı kafiyesi de kullanılmıştır. “Altay aliterasyonu” adının da verildiği bu kafiye türüne aşağıdaki metinde görüldü- ğü gibi Dîvânü Lûgati’t-Türk’te de rastlanmıştır. “Kıkrıp atıg kemşelim Kalkan süngün çomşalım Kaynap yana yumşalım Katgı yagı yuwılsun” (Tekin 1989: 36).

Türk halk şiirinde doğa teması, olumlu ve olumsuz yönleriyle aşkın, sevginin ve özlemin sunumuna yardımcı olan asli temaların başında gelir. Türklerdeki ağıt yakma geleneğiyle bağlantılı olarak halk şiirindeki temel temalar arasında ölüm de yer almaktadır. Türk halk şiirinde yaygın olarak kullanılan temaların bir diğeri kahramanlık temasıdır.

Türk halk şiirinde şikâyet temalı şiirlere de rastlamak mümkündür. Âşık şiirinde Taşlama adı verilen bu şiirlerde insan hayatındaki bozukluklar eleştirilir. Yaşamla ilgili tecrübelerin aktarıldığı şiirlerde “öğüt”, önemli bir tema olarak karşımıza çıkar.

Türk halk şiirinde, deyimlere ve atasözlerine sıkça yer verilir. Bu durum, halk şairlerinin kimliğiyle ilişkilidir. Halk kültürünün içinde yetişmiş, halkın rağbet ettiği söz kalıplarını kullanmış ve hatta bunlara yenileri eklemiş kişiler olan halk şairleri, şiirlerinde bu birikimlerini kullanmışlardır. Bu bakımdan Türk halk şiiri dairesinde değerlendirilen şiirlerin pek çoğunda deyimlere ve atasözlerine rastlamak mümkündür. Kaygusuz Abdal’dan alınan aşağıdaki beyitte bir atasözü kullanılmıştır: “Su görmeden etegün çemrenürsin Meger sen bülbüli leglek sanursın” (Güzel 1999: 677).

Türk Halk şiiri Dini tasavvufi şiirler, âşık şiirleri ve bunların yanında mani, ninni ve türkülerden oluşur. Sone ise Klasik Avrupa edebiyatında görülen bir şiir türüdür.

Türkler tarih boyunca çok hareketli yaşamışlar ve böylece geniş bir coğrafyaya yayılmışlardır. Yerleşik hayatın geç benimsenmesi kültürün de çok geniş bir coğrafyaya yayılmasını sağlamıştır.

Fuat Köprülü, Türk edebiyatını öncelikle İslâmiyet öncesi ve sonrası olarak, İslâmiyet sonrasındaki Türk edebiyatını ise “Anonim Halk Edebiyatı”, “Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatı” ve “Âşık Tarzı Halk Edebiyatı” olmak üzere üç kısma ayırmıştır. Ayrıca Köprülü, yakın dönemdeki edebiyatı da “Batı Uygarlığı Etkisindeki Türk Edebiyatı” olarak nitelendirmiştir. Doğu uygarlığı etkisindeki Türk edebiyatı sınıflandırması mevcut değildir.

Dini-tasavvufi şiir sufi yazarlar tarafından yazılmıştır. Bu şairler de tekkelere tabi oldukları için bu şiir türü Tekke Edebiyatı olarak da adlandırılmaktadır.

Dini-tasavvufi halk şiiri İslamiyet öncesi Türk şiirinden kafiye, vezin, üslup ve dil unsurları yönünden etkilenmiştir. Fakat içerik bakımından farklılıklar görülmektedir.

Dini tasavvufi şiirin başlıca nazım şekilleri; koşma, mani, kaside, gazel, mesnevi, murabba, terci-i bend, terkib-i bend, kıt’a, tuyu ve müstezâddır. Dolayısıyla seçenekler arasında yer alan mani doğru cevaptır. Diğer seçenekler ise nazım türlerinden oluşmaktadır.