TÜRK HALK ŞİİRİ - Deneme Sınavı - 6

Vezn-i aher: Genellikle aruzun recez bahrinde olan ve beş heceye denk düşen müstefilâtün müstefilâtün müstefilâtün müstefilâtün kalıbıyla yazılmış şiirlere verilen ad. Yüzyılın âşıklarının önemli bir bölümü, hecenin yanında aruz vezniyle de şiirler yazmışlardır. İki vezne de hâkim olma koşma, destan, varsağı ve semailerin yanı sıra, gazel, kaside, terci-i bend, terkib-i bend, muhamemmes, müseddes, vezn-i aher, satranç, divan ve selis türlerinde de çok sayıda şiirin ortaya çıkmasını sağlamıştır.

Yüzyılın âşıkları büyük ölçüde bir tarikata bağlanmışlardır: Erzurumlu Emrah, Seyrânî, Ruhsatî “Nakşibendi”; Dertli “Bektaşi”, vb. Bununla beraber hiçbir tarikata bağlı olmayan âşıklarımızın varlığı da gözden kaçmamaktadır: Dadaloğlu, Bayburtlu Zihnî, vb.

Divan: Âşıkların aruzun fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün kalıbıyla gazel, murabba, muhammes, müseddes, musammat ve müstezat şekliyle ortaya koydukları şiir şekli. Yüzyılın âşıklarının önemli bir bölümü, hecenin yanında aruz vezniyle de şiirler yazmışlardır. İki vezne de hâkim olma koşma, destan, varsağı ve semailerin yanı sıra, gazel, kaside, terci-i bend, terkib-i bend, muhammes, müseddes, vezn-i aher, satranç, divan ve selis türlerinde de çok sayıda şiirin ortaya çıkmasını sağlamıştır.

Koçaklama: Yiğitlik edası taşıyan sözleri içeren koşmaya verilen ad. Feymânî halk şiirinin sevilen türlerinden güzelleme, koçaklama, taşlama, nasihat, mektup, destan ve devriye tarzında yüzlerce şiir söylemiştir.

Âşık Osman (Taşkaya) Feymânî: 2.Mayıs.1942 tarihinde Osmaniye ilinin Kadirli ilçesinin Afşarlar (Azaplı) köyünde doğmuştur. Badeli âşıklarımızdandır. Feymânî halk şiirinin sevilen türlerinden güzelleme, koçaklama, taşlama, nasihat, mektup, destan ve devriye tarzında yüzlerce şiir söylemiştir. Şiirlerinde Çukurova ağzının dil özelliklerini bulabiliriz.

Güzelleme: Güzelliği konu edinen koşma türüne verilen ad. Dadaloğlu’nda sanat endişesi pek görülmez. Şiirlerinde işlenen konu ise büyük ölçüde Avşar aşiretinin hayatıdır. Bu genel çerçeve içerisinde sevda, yurt güzellemeleri ön plandadır.

Ruhsatî: Sivas ilinin Kangal ilçesinin Deliktaş köyünde doğmuştur. Hem aruz hem de hece vezniyle şiirler yazıp söylemiştir. Aruz vezniyle olan şiirlerinde bir divan şairi kadar başarılı değildir. 8, 11, 14, 15’li şiirlerinin yanında, az da olsa 5 ve 7 heceli şiirleri de vardır. Ruhsatî’nin şiirlerinde tasvirin ayrı bir yeri vardır. Köy çevresinde yetiştiği için, şiirlerinde mahallî ağız özellikleri yer almaktadır. Şiirlerinde köy hayatı, aşk, tabiat, öğüt, taşlama ve tasavvufu işleyen Ruhsatî; Karaca Oğlan, Âşık Ömer, Gevherî, Pir Sultan Abdal, Kul Himmet Üstadım, Dadaloğlu, Dertli ve Seyrânî’nin etkisinde kalmıştır. Nakşibendi tarikatindendir.

Bayburtlu Zihnî: 1212/1797 tarihinde Bayburt’ta dünyaya gelen Zihnî’nin asıl adı Mehmed Emin (Muhammed Emin)’dir. Hece ve aruz vezniyle yazdığı bütün şiirlerinde Zihnî mahlasını kullanmıştır.   Hem aruz hem de hece vezniyle şiirler yazan Zihnî, sağlığında divan tertip ederek bunu saraya sunan ender halk şairlerindendir. Aruz vezniyle yazdığı şiirleri daha çok olmasına karşılık, hece ile yazdığı koşma ve destanlarıyla ünlenmiştir. Zihnî, 1859 yılında Bayburt yolculuğu sırasında Maçka’nın Olasa (Bahçeyaka) köyü yakınlarındaki bir handa vefat eder ve oraya defnedilir. Mezarı 1936’da Bayburt’a taşınır.

Dertli: Badeli âşıklarımızdandır. “Otuz dokuz gün hizmetinde kusur etmediği gezginci bir derviş de İbrahim’den kırkıncı gün sabahı bir bardak su istemiş. İkinci bardağı İbrahim’e besmele ile içirmiş, işte âşıklık ilmini bu bir bardak sudan almış ve badeli âşık olmuştur.” İlk şiirlerinde Lütfî mahlası kullanan, Mısır dönüşü sonrasında söylediği şiirlerinde ise başından geçen çeşitli olaylar sebebiyle Dertli mahlasını kullanmıştır. Hem aruz, hem de hece vezniyle şiirler yazmıştır. Bunlar arasında hece ile söyledikleri daha başarılıdır. Fes ve saz üzerine söylediği şiirleriyle ünlenmiştir. Aruzlu olan şiirlerinin dili ağırdır. Şiirlerinin ana temasını din ve tasavvuf, beşerî aşk, sosyal ve toplumsal konular, hiciv ve mizah, tabiat ve tabiat güzellikleri, gurbet, hasret, dert, sıkıntı, vb. oluşturmaktadır.

Bursalı İsmâil Hakkı: Asıl adı İsmâil’dir. İstanbul’dan Aydos’a gelip yerleşen Mustafa Efendi’nin oğludur. Bursa’da Tuzpazarı civarında bir tekke yaptırmış ve orada yerleşmiş olması dolayısıyla Bursalı adıyla tanınmıştır. Bursalı İsmâil Hakkı, bir şair olmaktan çok, büyük bir mutasavvıftır. O, eserlerinde daha çok tasavvufun esas temel unsuru olan vahdet-i vücûd meselesini sade bir şekilde açıklayan bir din âlimi ve arif kişidir.  Belli başlı eserleri arasında; “Tefsir-i Rûhu’l-Beyân, Rûhu’l-Mesnevî, Şerh-i Hadis-i Erbain, Şerh-i Muhammediye, Şerh-i Bostan, Kitabü’l-Necat ve Divânı” vardır.

Araştırmacı ve mutasavvıf bir kişiliğe sahip olan Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın eserlerinin sayısı on beşi bulmaktadır. Bunların içinde en tanınmışları, İlâhî-nâme adıyla da bilinen Divân’ı ve Marifetnâme isimli kitabıdır. Sefine-i Nûh adlı eserinde İbrahim Hakkı, “İlâhî-nâme nazmımdır ve nesrim Marifetnâme’dir” der. Bursalı İsmail Hakkı’nın belli başlı eserleri arasında; “Tefsir-i Rûhu’l-Beyân, Rûhu’l-Mesnevî, Şerh-i Hadis-i Erbain, Şerh-i Muhammediye, Şerh-i Bostan, Kitabü’l-Necat ve Divânı” vardır.

19.yüzyılın asrın belli başlı Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı mensuplarından; İsmâil Safa, Kuddusî, Turâbi, Mihrabî, Vasfı-i Melâmi, Ayni Baba, Dertli, Seyrâni, Keçecizade İzzet Molla, Şeyhü’l- İslam Arif Hikmet, Salih Baba, Adile Sultan, Bitlisli Müştak Baba vb.lerini sayabiliriz.

Menâkıb-nâme: Bir tarikata üye bir velinin kerametlerinin anlatıldığı efsaneleri içeren eser.

Naat: Hz. Muhammet’i övmek için yazılan eserlere verilen ad. Bunun yanı sıra diğer peygamberler, halifeler, veliler ve din büyükleri hakkında da yazılabilmektedir.

Müştâk Baba’nın ailesi Hicrî 1051 (M.1642) yılında devrin mutasavvıf ve âlimlerinden Molla Süleyman Baba başkanlığında Hakkâri’den Bitlis’e göç etmiştir. Bu göçü müteakiben Müştak Baba da 1172/1759 yılında Bitlis’te dünyaya gelmiştir. Asıl adı Muhammed Mustafa’dır. Müştak Baba, ayrıca bir Hacı Bayram Velî mensubu ve onun hayranıdır. O, zaman zaman Ankara’ya gelerek onun kabrini ziyaret eder ve onun manevî olarak duasını alır. Nitekim o, bu ziyaretlerinden birisi esnasında, Hacı Bayram Velî’nin kabri başında söylediği bir Gazel’le Ankara’nın 1923 yılında İstanbul’la baş başa (başkent) olacağını ifade etmesi bu Velî’nin en büyük keşiflerinden birisidir. Müştak Baba; Velî, mutasavvıf, millî mefkûreye de vâkıf önemli bir şairimizdir.

Mihrâbî’nin ataları III. Selim devrinde İstanbul’a gelen Kırım hanlarına mensup bir ailedendir. O, gençliğinde bahriyeye intisap edip kolağalığına kadar yükselmiştir. Uzun süre çeşitli Bektaşî tekkelerinde rehberlik etmiştir. O, nev’-i şahsına münhasır olan meczup bir şair olması sebebiyle, kendisini Bektaşîlerin “Vâsıl ibni Atâ”sı kabul etmiştir. Mihrâbî, 65 yaşlarında iken H.1338 (M.1920)’de İstanbul’da vefat etmiştir. Mihrâbî; Halk Edebiyatı ve Âşık Edebiyatı alanlarında eserler verdiği gibi, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı alanında da eserler vermiştir.

Derûnî: Asıl adı Hüseyin Avni Başok olan Derunî, “Hacı kardaş” lakabıyla da tanınmıştır. Aslen Kayseri’nin Pınarbaşı ilçesinden olan Derunî’nin kendisinin mi, yoksa atalarının mı Pınarbaşı’dan gelerek Akdağmadeni’ne yerleştiği bilinmemekle beraber, uzun süre Akdağmadeni’nde oturduğu anlaşılmaktadır. Şiirlerinden anladığımız kadarıyla kendisinin iyi bir tahsil gördüğü, Yozgat’ta tanınmış bir hattat olduğu ve meydana getirdiği levhaların halen birçok cami ve mescitte bulunduğu bilinmektedir. Şiirlerini dinî ve tasavvufî konuları işleyen ve nasihat vermek amacını güderek yazmıştır.

20.yüzyıl Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı alanında da başarılı eserler vermiştir. Bu yüzyılın mutasavvıf şairlerinden; Edip Harabî, Mihrabî, Mehmet Nuri, Yozgatlı Hüzni, Âşık Molla Rahim, Derûni, Sıtkı, Zeynel Usul Baba, Ferid Kam, Ahmed Nâim, Ahmed Hamdi Akseki, Yahya Kemal, Kemal Edip Kürkçüoğlu vb.lerini ve eserlerinin edebiyatımızdaki mühim yerlerini belirtmekte fayda vardır.

Bugün elimizde Maniheist Uygurlardan kalma sekiz adet şiir vardır. Bunların üçü ilahi, ikisi övgü, biri ölüm ve cehennem tasviri, bir diğeri de aşk şiiridir. İlahi olarak nitelendirilen şiirlerden birisi “Tang Tengri” (Tan Tanrısı) olarak bilinmektedir. Bu ilahilerde ahenk, mısra tekrarları, aliterasyonlar, mısra başı ve sonu kafiyelerle sağlanmıştır.

Türk halk şiirinde ezgi ile söylenen her türlü şiire türkü denir. Türküler, toplumsal
ve kişisel konularla ilgilidir. Deprem, ölüm, kahramanlık, sevgi, ayrılık gibi
sebepler türkülerin oluşumuna zemin hazırlar. Halkın olaylar karşısındaki tepkileri, acıları, nefretleri veya sevinçleri türkülere yansır. Türküler, anonim şiirlerdir.