TÜRK HALK ŞİİRİ - Deneme Sınavı - 8

İlahi dini, ahlaki ve ilahi fikirleri içeren şiir; zikir Allah’ı anmak ve hatırlamak; takva Allah korkusuyla dinin yasak ettiği şeylerden kaçınmak ve murakabe kulun, her şeyi Allah’ın gördüğüne inanması anlamına gelmektedir. Tasavvuf ise Tanrı’nın niteliğini ve evrenin oluşumunu varlık birliği anlayışıyla açıklayan dinî ve felsefî akım olarak tanımlanır.

Dinî Tasavvufî Türk Edebiyatı’nın Orta Asya’da ilk kurucusu olan ve ilk örneklerini veren mutasavvıf-şair olarak kabul edilen Ahmed Yesevî’nin ortaya koyduğu tasavvufî normlar, onun halife ve dervişleri vasıtasıyla Anadolu ve Balkanlara da getirilmiş ve bu geleneğin Anadolu’da ortaya çıkması ve yayılmasında Ahmed Yesevi temel olmuştur. Anadolu’ya gelen; Yesevi ve Hayderi dervişleri, Yesevi etkisini Mevlâna Celaleddini Rumî, Hacı Bektaş Veli, Sultan Veled, Ahmet Fakih, Şeyyad Hamza, Yunus Emre, Abdal Mûsâ, Kaygusuz Abdal gibi şairlere de taşımışlardır.

Fuzuli, Şeyh Galip, Nedim ve Nefi divan edebiyatı şairlerindendir. Süleyman Hakim Ata ise Orta Asya Dini Tasavvufi Türk Edebiyatı şairlerindendir.

Makalat Hacı Bektaş Veli’ye, Vagz-ı Azad Devlet Mehmed Azadi’ye, Bakırgan Kitabı ve Ahir Zaman Kitabı Süleyman Hakim Ata’ya, Divan-ı Hikmet ise Ahmet Yesevi’ ye aittir.

Manzume şiir şeklinde yazılmış eser anlamına gelmektedir. Postnişin, postta oturan, tekkenin şeyhi için kullanılmaktadır. Menkabe din büyüklerinin ve tarihe geçmiş ünlü kimselerin yaşamları ve olağanüstü davranışlarıyla ilgili anlatılardır. Yeseviye, Ahmet Yesevî’nin görüşleri doğrultusunda şekillenmiş bir tarikattır. Hikmet ise Ahmet Yesevî’nin şiirlerine verilen addır.

Dehname Şah İsmail Safavi Hatayi’ye aittir.

Zühd:Her türlü zevke karşı koyarak kendini ibadete verme. İslam’ın hükümleri doğrultusundaki inancını, fikrî düşünceyle birleştiren tasavvuf, sonra Türkler arasında da yayılmaya başlamıştır. Bu başlayış, Türkler arasında fikrî ve İslamiyet’in kabulünden sonra da zühdî açıdan önemli rol oynamıştır. Müslümanlığın Türkler arasında Orta Asya’da yayılması esnasında metot olarak şair tabiatlı Türklere şiirle hitap edilmiştir.

Mevlâna Celâleddin Rûmî ve oğlu Sultan Veled’in tasavvufî eserlerinin paralelinde Anadolu’da ilk güçlü mutasavvıf şairler, XIII. yüzyıl ortalarında ortaya çıktılar. Nitekim Yunus Emre’nin bu yönelişi Anadolu’da kendisine birçok taraftar ve takipçi sağlamıştır.

Münâcaat: Türk edebiyatında Allah’a yalvarıp yakarmak için yazılan eserlere denir. Münâcaat, Dinî Tasavvufî Türk Edebiyatının aslî temalarını ana başlıkları arasında yer almaz.

Tasavvufun ana merkezini teşkil eden on kural sırasıyla şunlardır: Tevbe: Pişmanlık. Kalpteki kötülükte ısrar düğümünü çözüp Hakk’a dönme. Zühd: Allah’a ulaşmak için dünyadan yüz çevirmek. Tevekkül: Allah’ın katında olana güvenip halkın elinde olanlara göz dikmeme. Kanaat: Tok gözlü olma. Uzlet: Günaha girmemek için toplumdan ayrı yaşama. Zikir: Allah’ı anma. Hakk’a dönme: Dünya nimetlerinden el etek çekip Allah’a yönelme. Sabır: Başa gelen belalardan sızlanmama veya sadece Allah’a başvurma. Murakabe: Kulun, her şeyi Allah’ın gördüğüne inanması. Rıza:
Hoşnut ve memnun olma. Tasavvufun bu on esası, insan-ı kemal mertebesine eriştirecek en sağlam yol olarak kabul edilmiştir. Keramet bu kurallar arasında yer almaz .

Fakr-nâme: Ahmed Yesevî’nin tarikat adabını, usulünü, erkânını, olgun bir şeyhin ve dervişin özelliklerini anlattığı eseridir.

Orta Asya’da Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatının temsilciliğini başlangıçta; Necmeddin Kübra, Yusuf Hemedani, Cafer Sadık, Yusuf Has Hacib, Ahmed Edib Yükneki, Ahmed Yesevi, Mansur Ata, Muhammed Danişmend, Hakîm Süleyman Ata (öl. 1186), Abdulhalik Gücdevani, Nasuriddin Rabgûzî, fiah İsmâil Safavî/Hatayî, Devlet Mehmed Âzadî, Mahdumkulu yapmışlardır. Onların bu konulardaki eserleri oldukça zengin bilgilere sahiptir.

Birtakım şüpheleri taşımakla birlikte Süleyman Hakim Ata’ya ait olduğu ifade edilen Bakırgan Kitabı, Âhir Zaman Kitabı ve (Bibi) Meryem Kitabı olmak üzere üç eseri vardır. F. Köprülü, bu eserlerin müstakilen Bakırganî’ye ait olmadığını, değişik zamanlarda yazılmış, halk arasında rağbet bulan sufiyane şiirler ve ilâhîler mecmuası olduklarını ifade eder. Ancak bu eserler birer mecmua ise hangilerinin Bakırganî’ye ve hangilerinin de diğer Yesevî tarikati mensubu şairlere ait olduklarını tespit etmek güçtür. Burada da tıpkı Yunus’un şiirlerini seçmedeki güçlük gibi bir müşkilat vardır. Kuvvetle muhtemel olmalıdır ki bu eserlerdeki şiirlerin ekserisi Bakırgan’a aittir.

Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı’nın ilk örneğini Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’inde ve Ahmed Yesevî’nin Divân-ı Hikmeti’nde görüyoruz. Özellikle Kutadgu Bilig, bu edebiyatın Ahmed Yesevî’den önce ilk eseridir diyebiliriz. Çünkü bu eser, Türk toplumunun dini yaşayışı, Allah’ın varlığı ve birliği, devlet-i ebed müddet ülküsü, adaleti, birlik ve beraberliği, vatan ve millet sevgisi, hoşgörüsü, devlet başkanının teb’asına karşı olan görevleri ve adaletli davranması, teb’aanın da devletine karşı her konuda kusur yapmaması gerektiği konularında bilimsel verilerle dolu olmasıdır.

Şah İsmâil, hem Divân tarzında, hem halk şiiri, hem de dini-tasavvufi Türk Edebiyatı sahasında muhtelif türlerde şiirler söyleyen, asıl şairlik yönünü de bu tür şiirleriyle sağlamıştır. Anadolu’daki Şii-Alevî kesimi üzerinde bu şiirleri vesilesiyle ortaya koyduğu tesiri ve imajı bugün de devam eden bir şair ve devlet adamıdır. Hatayî, Habîbî, ve Nesîmî tesirinde yetişmişler şair olması sebebiyle hurûfi inanışların etkisi altında da kalmıştır.

Mahdumkulu, Divânı’na bir bütün olarak bakıldığı zaman onun; Yunus Emre Divânı ile büyük benzerlikler içinde ve XVIII. yüzyıl Türkmenistan’ında yaşayan gerçek anlamda bir Ahmed Yesevî ve Yunus Emre takipçisi olduğu görülür (Güzel 1998). Çünkü her üçünün de beslendiği kaynak Kur’an ve hadislerdir. Mahdumkulu; İslam dininin itikat, ibadet ve ahlakî umdelerini eserlerinde, tıpkı Yunus Emre gibi dantel dantel işlemiştir. Böylece O, XVIII. yüzyılda Türkmenistan’da, bir Yunus ekolünün temsilcisi ve Dini Tasavvufî Türk Edebiyatının da mümtaz şahsiyeti olmuştur.

Soğdca Hint-Avrupa dil ailesine mensup İran kökenli antik bir dil.

Zühd: Her türlü zevke karşı koyarak kendini ibadete verme. Vahdet-i vücûd: Tasavvufta Allah’tan başka varlığın olmadığı, her şeyin onun tecellisi olduğunu düşünme. Vahdet-i Şuhûd: Sâlikin her şeyi Allah’ın tecellisi olarak görmesi hali. Nâ’t: Türk edebiyatında Hz. Muhammet’i övmek için yazılan eserler. Münâcaat: Türk edebiyatında Allah’a yalvarıp yakarmak için yazılan eserler.

Bu edebiyatın hedef kitlesi, halk-cumhur; yani bütün bir toplumdur. Her kesime hitap eder ve hiçbir suretle toplum içinde sınıf farkı yaratmaz.

Dinî Tasavvufî Türk Edebiyatının aslî temalarını kısaca şu ana başlıklar altında toplayabiliriz: Allah’ın birliği, Peygamberler, Din ve tasavvuf büyükleri, Dinî inanç, Vecd, Tasavvufî aşk, İnsan-ı kâmil, Dünyanın fâniliği, NeŞs, neŞs terbiyesi, Ferdî ahlak ve toplum ahlak, Velâyet, Şeyh-mürid, Ricâlü’l-gayb, Kerâmet, Zikir, Zühd, Hâlvet, Ehl-i beyt,. Tayy-i zaman tayy-i mekân,. Çile-erbâin.