TÜRK HALK ŞİİRİ - Deneme Sınavı - 4

Orta Asya’da Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatının ilk  temsilciliğini; Necmeddin Kübra, Yusuf Hemedani, Cafer Sadık, Yusuf Has Hacib, Ahmed Edib Yükneki, Ahmed Yesevi, Mansur Ata, Muhammed Danişmend, Hakîm Süleyman Ata, Abdulhalik Gücdevani, Nasuriddin Rabgûzî, Şah İsmâil Safavî/Hatayi, Devlet Mehmed Azadi ve Mahdumkulu yapmışlardır.

Menkıbe; Din büyüklerinin ve tarihe geçmiş ünlü kimselerin yaşamları ve olağanüstü davranışlarıyla ilgili anlatıdır.

Devlet Mehmed Azadi, Türkmenlerin Göklen Boyu’nun Gerkez aşiretinden bir ailedendir. Azadi, öğrenimine köy okulunda başlamış, daha sonra Hive medreselerinden birinde öğrenimine devam etmiştir. 1760 yılında ölmüştür. Türkmenlerin büyük şairi Mahdumkulu’nun babasıdır. Şiirlerinde Firdevsî, Hoca Ahmet Yesevî, Nizamî, Sâdî, Câmî, Nevaî gibi şairlerin etkisi görülür. Eldeki bütün şiirleri “Vagz-ı Azad” adlı eserde toplanmıştır.

Süleyman Hakim Ata; Hoca Ahmed Yesevi'nin halifesi ve mürididir. Harezm'de yaşamıştır. Birtakım şüpheleri taşımakla birlikte Şaire ait olduğu ifade edilen Bakırgan Kitabı, Âhir Zaman Kitabı ve (Bibi) Meryem Kitabı olmak üzere üç eseri vardır.

Hoca Ahmed Yesevi'nin, muhteva itibariyle; tarikat adabını, usulünü, erkânını, kâmil bir şeyhin, bir dervişin vasıflarını, merâtıb-ı erbaa’yı ‘dört kapı kırk makam’ı beyan eden eserinin adı Fakr-name'dir.

Halk şiirinin kavramının içeriği konusunda araştırmacılar arasında bazı farklı yaklaşımlar olmakla birlikte, genel bir kabul olarak İslâmiyet öncesi Türk şiiri ile İslâmiyet sonrasında gelişen Dinî-Tasavvufî Halk fiiiri ve Âşık fiiiri gibi şairi belli bazı şiirler ve mani, ninni, türkü gibi anonim ürünler bu kapsamda ele alınmaktadır. Bu açıdan bakıldığında Türk halk şiirinin köklü bir tarihsel geçmişi ve bu tarihsel geçmişin yaşandığı bir o kadar da geniş coğrafyası vardır. Türklerin dünya üzerindeki en eski ve hareketli kavimlerden biri olarak tarih boyunca geniş bir coğrafyaya yayıldıkları dikkate alınırsa, bu durumun doğal bir sonuç olduğu ortaya çıkacaktır. Doğudan batıya doğru sürekli bir ilerleme gösteren Türklerin şiiri, doğal olarak farklı renklerle bezenmiş ve tarihin belirli dönemlerinde çeşitli adlarla anılmıştır. Türk halk şiirinin, temasta bulunulan kültürlerin ve dinlerin de tesiriyle yeni oluşumlara açık bir yapı kanmış olmakla birlikte tarih boyunca değişmeyen ortak bir geleneksel dokuyu koruyup bugüne taşımayı başardığını da söyleyebiliriz. Hangi dönemde olursa olsun Türk halk şiirinin özgün ölçü, kafiye, nazım birimi ile şekillenen nazım biçimleri ile ortak duygulanışları ifade eden nazım türleri olmuştur. Bu bakımdan Türk halk şiiri, değişik devirler, zümreler ve kültürel etkileşimlerle bazı çeşitlenmelere uğramakla birlikte özünü ve özgünlüğünü koruyarak günümüze ulaşmayı başarabilmiş bir gelenektir.

Türk halk şiiri İslâmiyet öncesi ve sonrası olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır. Böyle bir ayrıma gidilmesinde, şüphesiz İslâmiyet’in Türk kültüründe köklü değişiklikler yapmasının etkisi vardır. İslâmiyet sonrasındaki halk şirinin tasnifinde yer alan Anonim Halk şiirini, din ve medeniyet değişikliği bağlamında oluşmuş ve kronolojik olarak tarihsel süreçle ilgili bir küme olarak değerlendirmek zordur.

Anonim halk şiirinin kapsamına şu nazım türleri girer: Mani, türkü, ağıt, ninni,

tekerleme, bilmece. Kaside ise dini tasavvufi halk şiiri nazım türüdür.

Âşık şiirinde kullanılan nazım şekilleri, “koşma”, “destan” ve “mani”dir. Bu şiir geleneğinde “Güzelleme”, “Koçaklama”, “Taşlama”, “Semai”, “Varsağı”, “Destan” gibi çeşitli nazım türleri de bulunmaktadır.

Türk şiirinin kökeni, dini törenlerde aranmalıdır. Dini törenlerin uygulayıcısı konumundaki “şaman”, “oyun”, “kam”, “baksı” ve “ozan”lar, sihirbazlık, rakkaslık, müzisyenlik ve hekimlik vasıflarını da bünyelerinde toplayarak toplum içinde saygın bir konuma yükselmişlerdir. Adı geçen bu tipler, toplum hayatında “semâdaki ma’butlara kurban sunmak, ölünün rûhunu yerin dibine göndermek, fenalık, hastalıklar ve ölümler gibi fena cinler tarafından gelen işleri önlemek, hastaları tedavi eylemek, bazı ölülerin ruhlarını semâya yollamak, hatıralarını yaşatmak” gibi görevlerin her birini yerine getirebilmek için törenler düzenlemişlerdir. Kamların veya baksıların kendilerinden geçer bir halde ve aynı zamanda müzik eşliğinde okudukları şiirler, Türk halk şiirinin ilk örnekleri olarak kabul edilmektedir.

Sögük: Eski Oğuzlarda şölenlerde kesilen kurbanın parçasına verilen ad.

Şeylan: Eski Oğuzların  kurban kesmek ve eğlenmek amaçlı düzenledikleri bir tören.

Kopuz: Oğuz Türklerinde ozanların kullandıkları müzik aleti.

Sıgır: Eski Oğuzların av törenleri.

Yuğ: Eski Oğuzların ölüm ve yas törenlerine verilen ad.

Saim Sakaoğlu, Dîvânü Lûgati’t-Türk’teki şiirleri şu şekilde tasnif etmiştir: 1.Ağıtlar, 2. Destanlar, 3. Kahramanlık şiirleri 4. Eğlence ve Av şiirleri, 5. Sevgi şiirleri, 6. Pastoral şiirler, 7. Ahlaki şiirler

Halk şiirinin nazım birimi, ölçü, durak, hacim, kafiye ve redif gibi şekil özellikleriyle diğer şiir geleneklerinden farklılaştığı dikkati çekmektedir. Bu özelliklerden ilki olan nazım birimi, şiirde en küçük anlam bütünlüğünü sağlayan ve kendi içinde bağımsız bir dize topluluğu olarak tanımlanmaktadır. Türk halk şiirinin nazım birimi, gelenek temsilcilerinin hane dediği dörtlüktür. Halk şiirindeki en küçük birimin mısra veya beyit olduğunu ileri sürenler de olmuşsa da bu görüşler, bugün için geçerliliğini yitirmiş durumdadır. Geçmişten günümüze Türk halk şiiri örneklerine bakıldığında bunların büyük çoğunluğunun dörtlük esasına göre düzenlendiği, Dîvânü Lûgati’t-Türk’teki şiirler başta olmak üzere Dinî-Tasavvufî Halk şiiri ve Âşık şiirinin de dörtlüklerden kurulu şiirlerden oluştuğu görülür.

“Ak güvercin olaydım

Yol üstüne konaydım

Gelip geçen yolcudan

Ben yârimi soraydım” manisinde 4+3 durak yapısı kullanılmıştır. Şöyleki;

“Ak güvercin / olaydım (4+3 =7)

Yol üstüne / konaydım

Gelip geçen / yolcudan

Ben yârimi / soraydım”

Mani tarzındaki şiirlere Aydın’da “mana”, Artvin ve Denizli’de “mâna”, “deyiş”,

“deyişleme”; şanlıurfa’da “meani” (kadınların söylediği maniler) ve “hoyrat” (erkeklerin söylediği maniler), Kars’ta “meni”, Erzincan’da “şcek”, Doğu Karadeniz’de “karşı-beri” denir. Ayrıca Doğu Anadolu’da türkülerin bentleri arasında “pişrevî” denilen manilerin okunduğunu biliyoruz. Anadolu dışındaki Türk topluluklarında da mani karşılığı olarak çeşitli kelimeler ve kelime birlikleri kullanılmaktadır. Ahıska’da “mahnı”, “Azerbaycan’da “bayatı”, “mani”, “meni”, “mahnı”, “mahna”; Kerkük’te “meni “ve “me’ni”, Pirizren Türklerinde “martifal”, Gagavuz Türklerinde “şın”, “çın” ve mâni”; Kıbrıs Türklerinde “mâni”, Irak Türklerinde “me’ni”, “hoyrat”, “horyat”, “koryat”, “koyrat”; Kırım Türklerinde “mane”,”cır”, “yır”, “çıng”, “çinik/çinig”; Kumuk Türklerinde “sarım”, “Nogay Türklerinde “şın” ve “çın”, Kırgızistan’da “tört sap”, “aytipa”, “öleng”, “kayım ülenek”, “aytış”; Kazakistan’da “ölen”, aytıspa”, “aytipa”, “gayım ölen”, “kayım ülenek”; Özbekistan’da “törtlik”, “aşula”, “koşuk”; Uygur Türklerinde “yörtlik”, Türkmenistan’da “rubayı”, “rubağı”, “moncugattı” ve “lele”; Kazan Türklerinde “şiğir töri”, Başkurt Türklerinde “şiğir törö” gibi sözler, mani türündeki şiirler için kullanılır.

Manide kafiye düzeni üçüncü mısranın serbest olduğu diğer mısraların ise aynı olduğu düzendedir. doğru kafiye düzeni, aaba şeklindedir.

Maniler yapıları, konuları ve kullanım alanlarına göre sınıflandırılmaktadır. Dört veya beş mısradan oluflan cinaslı manilerin ilk dizesinde cinas yapmak için
kullanılan bir hazırlık sözü yer alır. Bu yapı, manide “ayak” görevini üstlenir. Bu
ayak, diğer mısralarda bir veya birden fazla anlamda kullanılır. Sorudaki "almadan" kelimesi hem "almak" fiili hem de "elma" meyvesi yerine kullanılarak cinas yapılmıştır.

Türkülerin tasnifi konusunda Pertev Naili Boratav’ın çeşitli denemeleri vardır. Boratav, türkülerin aslında konularına göre tasnif edilmesi gerektiğini, ancak böyle bir tasnifin yeterli olmadığını söyler. Boratav’a göre türkülerin tasnifinde onların kullanıldıkları yerler, gördükleri görevler ve söylenmelerini şartlandıran vesileler de dikkate alınmalıdır. Bu düşünceler doğrultusunda Boratav, türküleri şöyle tasnif eder:

vesilelere göre türküler:

törenlere değin türküler, ç) ağıt töreninde söylenen türküler.

oyunlarında söylenenler (Boratav 1995: 150-151).

Türkülere yapısal olarak bakıldığında karşımıza iki yapı çıkar. Türküler, “bent /ana metin” ve “kavuştak / bağlantı” kısımlarından oluşur. Bent bölümleri, kavuştağın dışında kalarak tekrarlanmayan asıl bölümlerdir. Bir mısradan veya daha fazla sayıdaki mısradan oluşabilen kavuştak kısımları ise tekrarlanır. Kavuştaklar, türkülerin önemli yapısal özellikleri arasında yer alır. Bentlerdeki ve kavuştaklardaki dizelerin değişiklik göstermesi, türkülerin yapısal olarak birbirlerinden ayrılmalarına neden olur.

Ağıtların snıflandırılmasında konu çeşitliliği çok fazladır. bu çeşitlilik içerisinde gelin ağıtları kategorisinde de kına türküleri yer almaktadır.