TÜRK HALK ŞİİRİ - Deneme Sınavı - 12

Nazım Birimi: Şiirde en küçük anlam bütünlüğünü sağlayan ve kendi içinde bağımsız bir dize topluluğu. Hane: Halk şiirinde dörtlük karşılığı kullanılan ve genellikle dört mısradan oluşan nazım birimi. Hece Ölçüsü: Mısraların hece açısından denkliğine dayanan bir ölçü biçimi. Durak: Hece ölçüsüyle söylenmiş şiirlerdeki mısralarda geleneksel kurallarca tayin edilmiş durma yerleri. Ayak: Âşık şiirinde kafiye veya redif karşılığı olarak kullanılan söz.

Günümüzde halk şiiri örneklerinde kafiye sondadır, ancak özellikle eski Türk şiiri döneminde mısra sonlarının yanı sıra mısra başı kafiyesi de kullanılmıştır. “Altay aliterasyonu” adının da verildiği bu kafiye türüne aşağıdaki metinde görüldü- ğü gibi Dîvânü Lûgati’t-Türk’te de rastlanmıştır. “Kıkrıp atıg kemşelim Kalkan süngün çomşalım Kaynap yana yumşalım Katgı yagı yuwılsun” (Tekin 1989: 36).

Türk halk şiirinde doğa teması, olumlu ve olumsuz yönleriyle aşkın, sevginin ve özlemin sunumuna yardımcı olan asli temaların başında gelir. Türklerdeki ağıt yakma geleneğiyle bağlantılı olarak halk şiirindeki temel temalar arasında ölüm de yer almaktadır. Türk halk şiirinde yaygın olarak kullanılan temaların bir diğeri kahramanlık temasıdır.

Türk halk şiirinde şikâyet temalı şiirlere de rastlamak mümkündür. Âşık şiirinde Taşlama adı verilen bu şiirlerde insan hayatındaki bozukluklar eleştirilir. Yaşamla ilgili tecrübelerin aktarıldığı şiirlerde “öğüt”, önemli bir tema olarak karşımıza çıkar.

Türk halk şiirinde, deyimlere ve atasözlerine sıkça yer verilir. Bu durum, halk şairlerinin kimliğiyle ilişkilidir. Halk kültürünün içinde yetişmiş, halkın rağbet ettiği söz kalıplarını kullanmış ve hatta bunlara yenileri eklemiş kişiler olan halk şairleri, şiirlerinde bu birikimlerini kullanmışlardır. Bu bakımdan Türk halk şiiri dairesinde değerlendirilen şiirlerin pek çoğunda deyimlere ve atasözlerine rastlamak mümkündür. Kaygusuz Abdal’dan alınan aşağıdaki beyitte bir atasözü kullanılmıştır: “Su görmeden etegün çemrenürsin Meger sen bülbüli leglek sanursın” (Güzel 1999: 677).

Türkler tarih boyunca çok hareketli yaşamışlar ve böylece geniş bir coğrafyaya yayılmışlardır. Yerleşik hayatın geç benimsenmesi kültürün de çok geniş bir coğrafyaya yayılmasını sağlamıştır.

Fuat Köprülü, Türk edebiyatını öncelikle İslâmiyet öncesi ve sonrası olarak, İslâmiyet sonrasındaki Türk edebiyatını ise “Anonim Halk Edebiyatı”, “Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatı” ve “Âşık Tarzı Halk Edebiyatı” olmak üzere üç kısma ayırmıştır. Ayrıca Köprülü, yakın dönemdeki edebiyatı da “Batı Uygarlığı Etkisindeki Türk Edebiyatı” olarak nitelendirmiştir. Doğu uygarlığı etkisindeki Türk edebiyatı sınıflandırması mevcut değildir.

Dini-tasavvufi şiir sufi yazarlar tarafından yazılmıştır. Bu şairler de tekkelere tabi oldukları için bu şiir türü Tekke Edebiyatı olarak da adlandırılmaktadır.

Dini-tasavvufi halk şiiri İslamiyet öncesi Türk şiirinden kafiye, vezin, üslup ve dil unsurları yönünden etkilenmiştir. Fakat içerik bakımından farklılıklar görülmektedir.

Dini tasavvufi şiirin başlıca nazım şekilleri; koşma, mani, kaside, gazel, mesnevi, murabba, terci-i bend, terkib-i bend, kıt’a, tuyu ve müstezâddır. Dolayısıyla seçenekler arasında yer alan mani doğru cevaptır. Diğer seçenekler ise nazım türlerinden oluşmaktadır.

Âşık şiiri genelde saz eşliğinde icra edildiği için bu şiir türüne saz şiiri de denilmektedir.

Âşık şiirinin nazım türleri güzelleme, koçaklama, taşlama, semai ve varsağıdır. Koşma ise nazım şekilleri arasında yer almaktadır.

Köprülü Türk edebiyatının menşei adlı incelemesinde ilk şiirlerin dini törenlerde karşımıza çıktığını belirtmektedir. Dolayısıyla şiirin kökeninin şamanların müzik eşliğinde icra ettiği dini eserlere dayandığını ileri sürmektedir.

Oğuz Türklerinde kurban törenleri şeylan olarak bilinirdi. Diğer seçeneklerde yer alan kopuz bir çalgı; sığır av töreni; yuğ cenaze töreni ve sagu ise ağıt içerikli şiirleri ifade etmektedir.

Türk edebiyatıyla ilgili olarak genel kabul görmüş ve büyük oranda Türk edebiyatı tarihinin kurucusu M. Fuad Köprülü’ye yaslanan tasniflerde olduğu gibi Türk Halk şiirini de, öncelikle İslâmiyet Öncesi Türk Halk şiiri ve İslâmiyet Sonrası Türk Halk şiiri olmak üzere ikiye ayırabiliriz. İslâmiyet Sonrası Türk Halk şiiri de kendi içinde üç ayrı kısma ayrılabilir:
Anonim Halk şiiri
Dinî-Tasavvufî Halk şiiri
Aşık Edebiyatı

Türkü ve mani gibi ilk yakıcısı belli olmayan halk şiiri ürünlerine anonim denir.

“Tekke şiiri” olarak da adlandırılan “Dinî-Tasavvufi Halk Şiiri’nin fikir kaynağı ve ideolojisi, İslâmiyet ve tasavvuftur. Türkler arasında İslâmiyet’in yayılmasında ve kökleşmesinde etkili olmuş bir akım olan tasavvuf, edebiyata da yansımıştır.

Anadolu’da 15. ve 16. yüzyıllardan itibaren oluşmaya başlayan ve âşıkların temsil ettiği bir şiir geleneğine Âşık Şiiri denir.

Âşık şiirinde kullanılan nazım şekilleri, “koşma”, “destan” ve “mani”dir. Bu şiir geleneğinde “Güzelleme”, “Koçaklama”, “Taşlama”, “Semai”, “Varsağı”, “Destan” gibi çeşitli nazım türleri de bulunmaktadır.

Oğuz Türklerinde ozanların kullandıkları müzik aletine Kopuz denir.