TÜRK EĞİTİM TARİHİ

Türk eğitim sisteminin tarihsel gelişimi gözden geçirildiğinde, Osmanlı Devleti’nde 19. yüzyılın ortalarına değin, eğitimin dinsel kurumların etkisi altında bulunduğu söylenebilir. Bununla birlikte, 18. yüzyılda Avrupa ülkelerinde oluşan ekonomik ve politik değişmeler Osmanlı Devleti’ni de büyük ölçüde etkilemiştir. Bu dönemde, Batıda endüstri ve teknolojinin hızla geliştiği; Osmanlı Devleti’nin ise, ekonomik ve askeri gücünü giderek yitirmeye başladığı görülür. Bu durumun farkına varan kimi Osmanlı yöneticileri, devleti eski gücüne kavuşturabilmek için çeşitli reform hareketlerine girişmişlerdir. Çağdaşlaşma hareketleri denilebilecek bu değişmeler ilk olarak orduda başlamıştır. Ancak, İslâm dini ve kültürüne sıkı sıkıya bağlı olan, Batıdaki gelişmelere kapılarını kapatarak gerici güçlerin etkisi altında kalan geleneksel okullarda amaçlanan toplumsal değişime uygun insangücü yetiştirmek pek olanaklı değildi. Ne var ki, bu geleneksel okulların yanında, yeni ve çağdaş nitelikli okullar da açılmaya başlanmış ve eğitim sistemindeki bu ikili yaklaşım Cumhuriyet dönemine dek sürmüştür.

Osmanlılarda, eğitimde ilk yenileşme hareketleri, 1773 ile 1839 yılları arasındaki dönemde görülür. Osmanlı Devleti’nde eğitim alanındaki ilk yenileşme girişimleri askeri okullar açılarak başlatılmıştır. Okullarda ilk kez Batı dilleri (Fransızca, İngilizce) programlara girmiş; 1826’da Yeniçeri Ocağı kaldırılmış; ilköğretim zorunluluğu ilk kez bu dönemde getirilmiş; Batı ile ilişkiler artmış ve 1830’larda Avrupa’ya öğrenci gönderilmiş; Türkçe yayınlanan ilk gazete, Takvim-i Vekâyi adıyla bu dönemde çıkmıştır.

İlköğretim, genellikle ailelerin sorumlulu¤unda çeşitli biçimlerde gerçekleştirilmesinin yanında, okullaşmış biçimiyle Sıbyan Okulları (Mekteb-i Sıbyan) denilen kurumlarda yapılırdı. Sıbyan okullar›, 6-12 yaşlarındaki kız ve erkek çocukların birlikte (karma) öğrenim gördükleri temel eğitim kurumlarıdır. Sıbyan okullarının amacı, öğrencilere Kur’an okutmak, namaz ayetlerini ve namaz kılmasını öğretmek, biraz da yazı yazdırmaktı. Kur’anı en az bir kez okumuş olmak (hatmetmek) önemli bir koşuldu. Ana-babalar isterse, çocuklar hafızlığa da çalıştırılırdı. Çünkü çocukların hafız olması, ana-babaların genellikle en büyük özlemiydi. Sıbyan okullarında sınıf sistemi yoktu. Bireysel yöntemlerle dört işlemin kurallarını belletmek de bu okulların görevleri arasındaydı. Bu eğitim kurumlarında, gerçekleştirilen dersler dışında, vakıf etkinlikleri çerçevesinde, ilkbaharda çevre gezileri de düzenleniyordu. Fatih Sultan Mehmet (1432-1481) döneminden başlayarak, başta sultanlar olmak üzere, devletin ileri gelenleri, varlıklı kimseler İstanbul’un her semtinde sıbyan okulları yaptırmışlardır. Anadolu’da ise, sıbyan okulları, Selçukluların düzenli bir yönetim anlayışıyla geliştirdikleri kent yaşamı içinde, Osmanlı döneminde de sayıca sürekli artmıştır.

18. yüzyılda Avrupa’da ortaya çıkan siyasal ve ekonomik devrimler etkilerini Osmanlı Devleti’nde de göstermiştir. Savaşlarda karşılaşılan yenilgiler sonucunda yenileşme hareketleri önce askerî alanlarda kendini göstermeye başladı. Yeni askerî okullar açıldı. Bunların ilki 1773’te açılan Mühendishane-i Bahri Hümayûn’dur. Bu okul, daha sonraları kurulan Deniz Harp Okulunun temeli olarak kabul edilebilir. Bundan sonra, 1795’te Mühendishane-i Berr-i Hümayun açıldı. Bu da 1834’te açılan Harp Okulunun temeli sayılabilir. Bu yeni hareketler ülkede tepkilere yol açmış ve yeniçeriler ortadan kaldırılmıştır. Yerine Asakiri Mansure-i Muhammediye adlı yeni bir ordu kurulmuştur. Bu ordunun gereksinimlerini karşılamak üzere, askerî alanda yeni okullar açılmaya başlandı. Bunların başlıcaları şunlardır: 1827’de açılan Tophane-i Âmire (Askeri Tıp Okulu). Bu okul, Gülhane Askerî Tıp Akademisinin başlangıcı sayılır. 1834’te açılan Mekteb-i Hümayûn-u Ulûm-i Harbiye. Bu okul da günümüzdeki Kara Harp Okulunun başlangıcıdır. 1834’te kurulan Mızıka-i Hümayûn (Askeri Bando Okulu). Bütün bu okullar, o yıllarda Avrupa’daki örneklerine uygun biçimde kurulmuş olup yeni silâh, savaş bilgisi ve öğretimde izlenecek yöntemlerin kullanılıp geliştirilmesine önemli katkılar sağlamıştır. Böylece, öğretimde ezberleme yerine, uygulamaya dönük yeni yöntemler kullanılmaya başlandı.

İlk Enderun okulu 1455 yılında Fatih Sultan Mehmet tarafından kurulmuştur. Enderun okulunun amacı, Türk toplumunda ileride görev alacak yönetici ve devlet adamlarını eğitmek, onları güzel konuşan, dürüst, kibar ve adil elemanlar olarak yetiştirmekti. Bu okulda; medreselerde okutulan konulardan başka, beden eğitimi, Türk örf ve âdetleri, nezaket kuralları, askerî sporlar gibi konulara özel bir önem veriliyor; hem özel hem de toplum yaşantısında düzenli ve disiplinli davranışlar geliştirilmeye çalışılıyordu. Öğrencilere müzik, resim, yabancı dil (Arapça ve Farsça) ve matematik de öğretiliyordu. Enderun okulları, diğer eğitim kurumlarından, özellikle medreselerden farklı, laik kurumlardı. Bu okullarda eğitim gören kişiler; din, dil ve ırk önemsenmeksizin bilgi ve yeteneklerine göre, Osmanlı siyasal sistemi içinde yerlerini alabiliyorlar, askeri lider ya da yüksek yönetici olarak görevlendiriliyorlardı.

Tanzimat dönemine dek Osmanlı Devleti’nin öğretmen gereksinimini büyük ölçüde medreseler karşılamaktaydı. Batılı anlamda çağdaş öğretmen yetiştirme çalışmalarına ancak 19. yüzyılın ortalarında başlanmıştır. 16 Mart 1848’de, İstanbul’da, geleneksel Osmanlı eğitim kurumları dışında, Batılı yöntemlerle, öncelikle, ortaöğretimin ilk basamağı durumundaki rüşdiye okullarına öğretmen yetiştirmek amacıyla ilk Darülmuallimin (Erkek Öğretmen Okulu) açıldı. İlkokullara erkek öğretmen yetiştiren Darülmuallimin-i Sıbyan ise 1868’de eğitim-öğretime başlamıştır. Daha sonra, 1870’te kız öğretmen okulunun Darülmuallimat adıyla açıldığı görülür. Darülmuallimatlar, hem sıbyan okullarına, hem de kız rüşdiyelerine öğretmen yetiştiriyordu.

1. Meşrutiyetten sonra, Abdülhamit’in sıkı bir yönetim anlayışı ile ülkeyi yönettiği dönem, Mutlakiyet Dönemi (1878-1908) adını alır. Mutlakiyet döneminin eğitim açısından temel özellikleri arasında, çeşitli meslek ve sanat eğitimi ile işitme ve görme engellilerinin eğitimini sağlayan okulların açılması; azınlık ve yabancı okulların sayısının artırılması ve geliştirilmesi; ilk, orta ve yüksek öğrenim veren okulların yaygınlaştırılması, eğitimin niteliğine ilişkin çabalara yer verilmemesi; yaşamsal derslerin programlardan çıkarılarak din ve ahlâk derslerinin artırılması, öğretmenlikle ilgili kimi hukuksal düzenlemelerin yapılması sayılabilir. Daha sonra, meclisin yeniden açılıp Anayasa’nın yeniden yürürlüğe konduğu döneme Osmanlı Tarihinde II. Meşrutiyet Dönemi (1908-1918) denmektedir. Bu dönemde, ortaya çıkan 31 Mart olayı (13 Nisan 1909); Abdülhamit’in tahttan indirilerek yerine Mehmet Reşat’ın (1909-1918) getirilmesi; diğer siyasi ve askerî olaylar (Trablusgarp Savaşı, Balkan Savaşı, I. Dünya Savaşı) ülkeyi her yönden oldukça olumsuz etkilemiştir. Bununla birlikte, II. Meşrutiyet döneminde eğitim sisteminin ulusallaştırılması; geleneksel ve çağdaş okulların birleştirilmesi; eğitim kurumlarının ülke çapında yaygınlaştırılarak zorunlu ve parasız olması; Latin harflerinin kabulü ile ilgili çabalar; laik eğitim veren okulların açılması, kız öğrenciler için okuma olanaklarının artırılması; üniversitenin yeniden canlandırılması vb. gibi etkinliklerin gerçekleştirilmesi için yoğun çaba harcanmıştır. Bu dönemde, 1869 Nizamnamesinin getirdiği genel eğitim sistemi, kendi sınırları içinde, kimi yenilik ve değişikliklerle gelişmesini sürdürmüştür.

Zorunlu ilköğretimin dışında, 1908 yılından önce kimi illerde özel birtakım ana okullarının da açıldığı görülür. Resmi ana okulları ise ancak Balkan Savaşlarından sonra (1912-1913) açılabilmiştir. Ancak, bu dalda henüz kadın öğretmen yetiştirilemediğinden önceleri Yahudi, Ermeni kadın öğretmenlerle yetinilmiş; daha sonraları Darülmuallimatın Ana Muallime sınıflarından yetişenler bu kurumlara atanmıştır. 1915’te yayınlanan Ana Mektepleri Nizamnamesi’nden sonra, bu kurumlara biraz daha çekidüzen verilmiş ve ana okullarının sayısı giderek artmıştır. 1869 Nizamnamesi ile ilköğretim zorunlu hale getirilince, ülkedeki bütün okullar Devletin denetimi altına girdi. 1913 yılında Emrullah Efendi’nin nazırlığı (bakanlığı) sırasında Tedrisat-ı İptidaiye Kanun-u Muvakkati (Geçici İlköğretim Yasası) çıkarıldığında, ilköğretimin zorunluluğu yanında “parasız” olması da kabul edildi. Bu arada, sıbyan okulları iptidai okul adını aldı. Bu yasanın, “geçici” sayılmasına karşın, Cumhuriyet döneminde bile birçok maddesi yürürlükte kalmıştır.

Çağdaş amaçlarla kurulmuş olan Darülfünun zamanla bu amaçlarından uzaklaşıp bozulunca, 1874’te yeni bir düzenlemeye bağımlı tutuldu ve Galatasaray Sultanisi içinde Hukuk, Mühendislik ve Edebiyattan oluşan üç yüksekokul olarak etkinliğe geçirildi. Bu kuruma bir bütün içinde Galatasaray Darülfünunu adı veriliyordu. Okula öğrenciler sınavla alınıyor, okul giderleri sultanî bütçesinden karşılanıyordu. Okul yatılı ve gündüzlüydü. 1912 yılında Maarif Nazırı Emrullah Efendi Darülfünunda köklü birtakım yenilikler yapmak istedi ve bir nizamname hazırladı. 1912 tarihli Nizamnameye göre, Darülfünun beş bölüme ayrıldı. Bunlar, Ulûm-i Şer’iye, Ulûm-i Hukukiye, Ulûm-i Tıbbiye, Fünun ve Ulûm-i Edebiye’dir. Daha sonra I. Dünya Savaşı yıllarında Darülfünunda yeni düzenlemelere gidildiyse de bir türlü gerçek anlamda reformlar yapılamıyordu. Öğretim düzeyi de oldukça düşüktü. Bu başarısızlığın nedenleri arasında I. Dünya Savaşının önemli rolü vardır. 1919 yılında çıkarılan bir Nizamname ile Darülfünuna bir ölçüde bilimsel özerklik (ilmî muhtariyet) verilmişti. Ayrıca iki yılda bir müderrislerce yapılacak bir seçimle kurumun yöneticisinin belirlenmesi söz konusuydu. Bunlar o dönemlerde oldukça önemli gelişmelerdir.

Osmanlılardaki devşirme sistemi gereğince, Hristiyan çocuklarının yeniçeri yetiştirilmek üzere eğitildiği birtakım kurumlar daha vardır ki, bunlar Acemioğlanlar Mektebi adıyla anılmaktadır. Devşirme yoluyla toplanan çocuklar, önce Türk ailelerinin yanında Türk olarak yetiştirildikten sonra, devlete sadık askerler olmaları için daha çok kışla görünümündeki bu okullara aktarılırdı. Bunların en yeteneklileri Enderun Mektebine alınır, geri kalanlar yeniçeri ocağına gönderilirdi.

İngilizce-Fransızca dilleri programa girmiştir.

Bütün seçenekler sıbyan okullarının amaçları arasında yer almaktadır

Fatih Sultan Mehmet Han döneminde başlamıştır.

Kendine özgü, ilk, orta ve yükseköğretim basamaklarından oluşan medreseler, ilk kez Selçuklular zamanında kurulmuştur.

Medreselerde dersler, müderrisler ve müderris yardımcıları olan muidler, kadılar, müftüler, öğretmenler vb. elemanları içinde toplayan İlmiye Sınıfı tarafından verilirdi.

İlk Enderun okulu 1455 yılında Fatih Sultan Mehmet tarafından kurulmuştur.

Enderun okulunun amacı, Türk toplumunda ileride görev alacak yönetici ve devlet adamlarını eğitmek, onları güzel konuşan, dürüst, kibar ve adil elemanlar olarak yetiştirmekti.

Bu okulda; medreselerde okutulan konulardan başka, beden eğitimi, Türk örf ve âdetleri, nezaket kuralları, askerî sporlar gibi konulara özel bir önem veriliyor; hem özel hem de toplum yaşantısında düzenli ve disiplinli davranışlar geliştirilmeye çalışılıyordu. Öğrencilere müzik, resim, yabancı dil (Arapça ve Farsça) ve matematik de öğretiliyordu.

Mühendishane-i Bahri Hümayûn 1773’te açılmıştır.

1827’de açılan Tophane-i Âmire (Askeri Tıp Okulu). Bu okul, Gülhane Askerî Tıp Akademisinin başlangıcı sayılır.