TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI

Rivayete göre, gazal- i misk adlı âhu, Tibet tarafında bulunur. Misk bu geyiğin göbeğinde toplanan kandan elde edilir.

Âb-ı hayatın kaynağı Gılgamış efsanesine, hatta bu efsanenin de temelinde bulunan Sümer mitolojisindeki daha eski bir motife dayanır. Yeraltı dünyasına inen tanrıça İnanna’yı ölümden geri çevirmek için nedimesi Ninşubur tanrı Enki’den teslim aldığı “hayat suyu” nu ve “hayat yiyeceğini” taşıyan Galatur ve Kurgarra adlı iki ruhun refaketinde yer altına iner ve İnanna’nın cesedi üzerine bu iki maddeyi saçarak onu yeniden hayata döndürür.

Kaf dağında yaşadığı söylenen efsanevî mevhum bir kuş olan Anka, Divan edebiyatında yokluğun ve kanaatin timsali olarak geçer.

Simurg: Divan edebiyatında Ankâ, Zümrüdankâ ya da Sîmurg adlarıyla geçen bu efsanevi kuşun Hint mitolojisindeki “garuda” kuşu, eski Mısırlıların en büyük tanrının formlarından biri olarak kabul ettikleri “benu” kuşunun bir uzantısı olan “phoneix” ve Türklerin milli sembollerinden, kartal, karakuş ve tuğrul gibi yırtıcı kuşlarla ilgisi olabileceği söylenmektedir.

İslâmiyet’te devlet ve iktidarla, baht ve talihle birleştirilmiş ve İslâm edebiyatında Hüma kuşu, “devlet kuşu, talih ve baht kuşu” olarak kabul edilmiştir. Efsaneye göre devlet kuşu diye adlandırılan ve çok yükseklerden uçan bu kuşun kanadının gölgesi kimin başına düşerse, o padişah olurmuş.

İslâm edebiyatında ise İskender hikâyelerinde İskender ve Hz. Hızır’ın hayat suyunu karanlıklar ülkesinde aramak üzere yola çıktığı, fakat bu hayat suyunu Hızır’ın bulup içtiğini, İskender’in ise içemeden geri döndüğü anlatılır.

Acâyibü’l- Mahlûkât, Yazıldığı devrin coğrafya ve kozmografya telakkisine göre hazırlanmış, ansiklopedik bilgiler ihtiva eden, İslâmî edebiyatların ortak eserlerinden biridir.

Mezopotamya’da eski Sümer’de adı Dumuzi (Temmuz) olan fakat değişik bölgelerde ve zamanlarda Asur, Marduk, Baal, Adonis, Attis, Osiris gibi değişik adlarla adlandırılan ölen ve dirilen bitki tanrısı tarih boyunca Yunanistan’da, Anadolu’da, Suriye’de, Lübnan’da, Filistin’de birbirine esasta benzeyen fakat teferruatta ayrılan âyinler ve merasimlerle varlığını ve etkisini sürdürmüştür. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Fars mitolojisindeki çağrışımlarına V. ünitede değinilen Simurg/Anka, kadınla, musiki ile, çeng ve diğer musiki aletleriyle ilişkisi olan efsanevî, mevhum bir kuştur. Muhakkak ki onu putperest devrinin tanrıçalarına ait sembolik anlamlı mitolojik kuşlardan birine veya birkaçının birleşimine doğru geriye götürebiliriz. Nitekim Arap rivayetine göre Anka, esatirdeki yarısı arslan yarısı kartal olan bir kuştur. Bu da bize Fırtına Tanrısı Ninurta ile Tanrıça İnanna’ya dair bir sembol olan İmdugut kuşu ile aynı vasıf­ta görünüyorsa da bu sembol Sümer-Akad devirlerinden sonra yağmur, fırtına tanrılarının güneş tanrısıyla özdeşleşmeleri sonucunda güneşe sembol olmuş olabilir. Bu yüzden ateşle olan ilgisi dolayısıyla güneşi temsil ettiğini de düşünebiliriz. Bilhassa yokluğu temsil ettiği vakit, güneşin yeryüzünden çekildiği geceye bir işaret bulunmaktadır. Buna paralel olarak Anka, gece ve gündüz, ilkbahar ve kışa da sembol olmakta, dolayısıyla bereket ve yağmur tanrılarıyla da ilgili görünmektedir. Kaf dağında yaşadığı söylenen efsanevî mevhum bir kuş olan Anka, Divan edebiyatında yokluğun ve kanaatin timsali olarak geçer. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Menşei Mezopotamya’daki daha eski devrelere uzanmakla birlikte, bilhassa Asur devrinden beri fırtına ve gök gürültüsü, yağmur, aynı zamanda bitki ve bereketlilik tanrısıyla özdeşleşen güneş tanrısının, dolayısıyla tanrının yeryüzündeki temsilcisi olan hükümdarın da sembolü olur. İslâmiyet’te devlet ve iktidarla, baht ve talihle birleştirilmiş ve İslâm edebiyatında Hüma kuşu, “devlet kuşu, talih ve baht kuşu” olarak kabul edilmiştir. Efsaneye göre devlet kuşu diye adlandırılan ve çok yükseklerden uçan bu kuşun kanadının gölgesi kimin başına düşerse, o padişah olurmuş. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Sümer-Akat-Asur mi- tolojilerinde arslan başlı bir kartal, yağmur, fırtına, şimşek ve gök gürültüsü tanrısı Ninurta’nın sembolüdür. Ninurta, insan şeklini almadan gökyüzünde fırtınanın top- ladığı siyah, büyük bir bulut olarak tasavvur edilmiştir. Bu bulut, geniş kanatlarını iki yana açmış, gökyüzünde uçmakta olan aslan başlı bir büyük kuş gibi düşünülmüştür. Doğru yanıt D’dir.

Yakındoğu mitolojisinde güneş tanrısının doğudan doğuşunu anlatan insan sembolleri şunlardır:

Doğru yanıt D’dir.

Divan edebiyatında akşam vaktinde güneş ihtiyar bir adam gibi veya hasta bir kişi olarak ta- savvur edilmiştir. Doğru yanıt C’dir.

İslâm yazarları ve tarihçileri de gökyüzünde bir denizin veya doğuda ve batı- da yüz seksener tane pınarın bulunduğunu tasavvur etmişlerdir. Güneş her akşam bu pınarların birisinden batar, gecenin karanlıklarında tekerlekli arabasıyla veya teknesiyle melekler tarafından çekilerek arşın altına getirilir. Doğru yanıt E’dir.

Yeraltı dünyasına inen tanrıça İnanna’yı ölümden geri çevirmek için nedimesi Ninşubur tanrı Enki’den teslim aldığı “hayat suyu”nu ve “hayat yiyeceğini” taşıyan Galatur ve Kurgarra adlı iki ruhun refaketinde yer altına iner ve İnanna’nın cesedi üzerine bu iki maddeyi saçarak onu yeniden hayata döndürür. 

Mezopotamya’da eski Sümer’de adı Dumuzi (Temmuz) olan fakat değişik bölge- lerde ve zamanlarda Asur, Marduk, Baal, Adonis, Attis, Osiris gibi değişik adlarla adlandırılan ölen ve dirilen bitki tanrısı tarih boyunca Yunanistan’da, Anadolu’da, Suriye’de, Lübnan’da, Filistin’de birbirine esasta benzeyen fakat teferruatta ayrılan âyinler ve merasimlerle varlığını ve etkisini sürdürmüştür. Öyle ki Roma İmparatorluğu’nda kendilerine çok sağlam bir yer edinen bu eski çağa ait inanışlar, gelenekler, ayinler, ilk zamanlarında Hıristiyanlığın içine de girmiş ve kendilerini değişik yorumlarla kabul ettirmişlerdir. Nitekim ölen ve dirilen tanrılarla Hz. İsa arasında, etik ve din anlayışındaki büyük ayrılığa rağmen bazı benzerlikler bulunmaktadır. Doğru yanıt B’dir.

Kaf dağında yaşadığı söylenen efsanevî mevhum bir kuş olan Anka, Divan edebiya- tında yokluğun ve kanaatin timsali olarak geçer. Doğru yanıt E’dir.

Kanunî Sultan Süleyman için söylenen şu beyit Kanunî’yi hem güneşe hem de kartala benzetmektedir. Zira yıldızları avlayan kartal, doğan güneştir. Doğru yanıt A’dır.

Gılgamış Destanı, tarihin en eski yazılı destanının adı olup, 12 kil tablete Akad çivi yazısı ile kaydedilmiştir. Doğru yanıt B’dir.