TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI

Tarihte iki tane İskender olduğu söylenir. Biri M.Ö. 331’de doğan Makedonyalı İskender’dir.

Nitekim Ege’de, Milet yakınındaki Asseus şehrinde, M.Ö. 73 yılları sırasında, Tanrı Jove (Jupiter)’un misafirperverliği üzerine yemin edilirken, bugün dahi Anadolu’da yaygın bir şekilde kullanılan “tuz­ekmek hakkı” üzerine ant içildiğini görmek şaşırtıcı değildir.

Eski Babil, Asur devletlerine ait mitolojik hikâyelerde geçen bazı mitolojik mo­ tif­leri daha iyi anlamak için Babil ve Asur’da kullanılan silindir mühürlerdeki ve bazı rölyef­lerdeki sembollerin fotoğraf­larını gözden geçirmek gerekir. Bu silindir mühürlerin bazılarında sembolü Venüs yıldızı olan Sümer’in aşk ve savaş tanrıça­ sı İnanna (Semitik, İştar) da resmedilmiştir.

Hasedden yere çalmış şîr­i çarh evreng­i hurşîdi Gönül Kaysı peleng­i kulle­i kühsâra yaslanmış

(Hayâlî, Divan 215)

Bir peleng­i cân­şikâr­ı kulle­i kühsâr­ı hüsn
Bî­’aded hâl­i siyâhî ile nigâr­ı hâl­dâr

(Zati G. 139/2)
[Sayısız siyah benleriyle bezenmiş güzel, güzellik dağının tepesindeki can av­layan bir kaplan gibidir.]

Tâ kim peleng­i kal’a­i kühsâr­ı ‘ışk olam
Taşlarla döge döge tenüm kara kara kıl

(Zâti G. 863/3)

Düşme zülfinün uzun sevdâsına Hîç kimse ‘ömr ipin muhkem dimez

(Necâtî Bey, Divan 288)

İzârın âbı ne sudur ki hüsn mevcini urur
Letâfetinden eder hattına sirâyet­i lutf

(Ahmet Paşa G. 142/6)

Zülfünün kaçma belâsından dilersen vasl­ı yâr

‘Aklını bîmâr edübdür genc­i bî­mâr isteyen

(Hayâlî Bey, Divan 307)

Leblerün mühr­i Süleyman oldugı çün ey perî Her yanadan ejderhalardur nigeh­bânun senün

(Necâti Bey, Divan 194)

Klâsik İslâm edebiyatındaki romans kahramanı Leylî; İştar, Astarte, Afrodit, Venüs, Beltis, Mylitta Atargatis (Yunanca: Derketo), Artemis gibi çeşitli adlarla anılan aşk ve savaş tanrıçasının yüzyılları aşarak klâsik Yakındoğu edebiyatına ulaşmış temsilcilerinden en önemlisidir.

İnsanlığın varlığıyla birlikte başlayan ve kesintisiz biçimde devam eden ortak bir bilgi dağarcığı ve buna bağlı olarak da sürekli değişip dönüşerek zenginleşen ortak bir kültürel hafızası vardır. Tüm dünya coğrafyası bu ortak kültürel hafızaya belli ölçülerde de olsa katkı sağlarken, yaşanan dinî, siyasî ve toplumsal kırılmalar, söz konusu gelişimi durdurmaktan ziyade çeşitlendiren ve renklendiren bir misyon üstlenir. Örneğin Yakın ve Ortadoğu’da hüküm sürmüş Ateşperest, Maniheist, Süryani, Musevî ve Hristiyan dinlerinin inançları, kâinat, dünya ve insan algılayışlarıyla ve eski Mısır, Sümer-Akat, Babil ve Asur’daki çok tanrılı dinlerin yarattığı medeniyet ve kültürlerin çeşitli görünümleri de ait oldukları siyasî güçlerin yıkılmasıyla hemen ortadan kaybolmamışlardır.

Venüs yıldızı olan Sümer’in aşk ve savaş tanrıçası İnanna (Semitik, İştar) da resmedilmiştir.

İnanna daha sonraki yüzyıllarda aynı mahiyetteki Semitik tanrıça İştar ile aynîleşince hem aşk hem de savaş tanrıçası olmuştur. İnanna/İştar’ın savaş sırasında uyandırdığı korku ve dehşet, Mezopotamya’da aslan ve kaplan sembolleriyle ifade edilmiştir. Ayrıca kaplan, renginin siyahlığı dolayısıyla geceyi ve gece gökyüzünü sembolize etmesi yönünden İnanna’nın sembolü olmuştur.

Yakındoğu ve bizim klâsik edebiyatımızda kaplan hem geceyi, hem de gökyüzünde görünen aşk tanrıçasının yıldızı olan Venüs yıldızıyla ilişkili olmuştur. Genel olarak geceye ait olan unsurlar, Ay ve Venüs yıldızı, hem aşk tanrıçasının sembolü olmuş hem de klâsik İslâm edebiyatındaki aşk hikâyelerinden biri olan Leylî’de simgeleşmiştir. İslâm edebiyatındaki romans kahramanı olan Leylî, kendi adıyla müsemma olmak üzere leyl “gece” kelimesinin bir türevidir. Doğudaki ideal kadın güzelliği imajına uygun olarak güzelliği, güzel kadını ve sevgiliyi temsil etmektedir. Divan edebiyatında onun güzelliği çoğu kez Aya, Venüs yıldızına benzetilerek ifade edilmiştir. Yine bu bağlamda, Ay ve Venüs yıldızı gibi karanlık gökyüzünü temsil etmesi bakımından kaplan, Leylî ile birlikte divan edebiyatında bulunan motif­lerdendir.

Bereket, aşk ve savaş tanrıçasının daha başka simgeleri de vardır. Mesela İştar bir röliyefde Anat olarak bir aslanın üstünde ayakta durmakta, bir elinde hayatın sembolü olan yılanı, bir elinde de aşkın sembolü olan lotus çiçeğini tutmaktadır.

Divan edebiyatında yılan sevgilinin saçıdır. Genel olarak bu benzerlik sevgilinin saçının kıvrım kıvrım ve uzun olmasına dayanmaktadır, çünkü yılan da kıvrılarak hareket eder ve uzundur.

Hüsrev’in yağız atı ve Gülgûn’un (Şirin’in bindiği açık doru at) kardeşidir. Annelerinin, çöldeki bir aygır heykeline bir defa sürünmekle gebe kalarak bunları doğurduğu söylenmektedir. Efsaneye göre Şebdîz’in boyu diğer atlardan dört karış yüksektir. Her ayağına on çivi ile nal çakılırmış.

Yüz ayrıca parlaklığı ve şef­faf­lığı bakımından su kavramıyla beraber düşünülmüştür.Beyitin ilk mısraında âb kelimesinin, “su, nehir, deniz, pınar, yağmur, parlaklık, tazelik” gibi çeşitli anlamlarından, parlaklık ve tazelik anlamı kullanılmıştır.

Ahmet Paşa’nın şu beyiti yüz-zülf-yılan-hazine ilişkisini çok güzel bir şekilde anlatmaktadır: Halka-i zülfün ki ruhsârında ser-gerdân yatar Yastanıp genc üstüne bin başlı bir sub’ân yatar (Ahmet Paşa, Divan 143) [Senin yanağındaki saçının kıvrımı başı dönmüş bir halde yatıyor, sanki hazine üstüne yaslanarak bin başlı bir yılan yatmaktadır.]