TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI

Efsane, yakın veya uzak geçmişte de olsa tarihî bir dönemde yer alan ve anlatanla dinleyenin gerçek olduğuna inandığı bir hikâye veya anlatı”dır.

Umay daha önceki ünitelerde gördüğümüz gibi anaerkil dönemde yaratıcı tanrıça konumundadır. Ataerkil Gök Tanrı inancının oluşup topluma hakim duruma gelmesiyle Umay inancı ikincil konumda kadınlar ve çocukları koruyan kutsal bir ruh haline dönüşür. Bu süreçte Umay tanrıça inancıyla ilgili su, ağaç, ateş, ayı ve mağara kültleri gittikçe eril unsurlar alırlar ve pek çok dişil yönleri belirsiz hale gelir.

Halk Kültüründe Ağırlık Basması, “Karabasan” : Uyuyan insanların göğsüne bastırarak onu hareket edemez hale getiren ve boğmaya çalışan çoğunlukla erkek olarak tasavvur edilen olağanüstü varlık. Bu varlığın elbisesine çengelli iğne batırılması halinde görünür hale gelip kendisini yakalayanın her isteğini yerine getireceğine inanılır.

Kış aylarında istedikleri herkesin sesini taklit ederek insanları aldatarak çağıran ve rast geldikleri insanlara sorular sorup olumsuz cevap aldıklarını ellerindeki tarakla öldüren kötü ruhlara Kara Koncolos adı verilir.

Hınkur Munkur adlı bu yaratığın insana benzediği, ancak göbeğinde bir torba olduğu ve bu torbada yavrusunu taşıdığı düşünülür. Hınkur Munkur’un mezardaki ölüleri ve yaşayan insanları da yakaladığında önce boğup sonra yediğine inanılır. Bu yaratıktan kurtulma yolu ona “Donumu açar, üzerine işerim.” denilmesidir. Geleneğe göre, böyle denildiğinde bu yaratığın ortadan kaybolduğuna inanılmaktadır.

Türk halk kültüründe varlığına inanılan olağanüstü varlıklardan birisi de “Demirkıynak”tır. Demirkıynak, Balıkesir’in Bigadiç Dağları’nda yaşayan ve ağaç, hayvan hatta futbol topu dâhil her kılığa girebilen ve aniden ortaya çıkarak korkunç sesler çıkararak insanları korkutan ve son derece pis kokan bir yaratıktır. Göründüğü insanın if­lah olmayıp delirdiğine inanılır. Bu konuda bir kaynak kişimizin verdiği bilgiye göre, Balıkesir Bigadiç’in Akyar Köyü’nde çobanlık yapan İremiş’e önce bir tilki olarak görünmüş, sonra ağaç şekline girmiş, sonra da bir at olmuş, daha sonra birdenbire kahkahalar atan bir plastik topa dönüşmüş, çoban İremiş kaçmaya çalışırken üzerinden atlayacak su aramış; çünkü Demirkıynak sudan geçemezmiş. İremiş nereye saklandı ise Demirkıynak onu bulmuş ve korkutmuş. Sabahleyin bunları köylüye anlatan İremiş birkaç gün sonra evini yakacak kadar delirmiş ve onu akıl hastanesine kapatmışlar.

Türk halk kültüründe özellikle kırsalda insanları korkutan ve yolunu kaybettirmeye çalışan değişik kılıklara girebilen bir başka kötü ruhun adı “Kul”dur. Kalıplaşmış ve daima görüldüğü bir şekli yoktur. Her kılığa girebilir.

Geceleri çeşitli kılıklara girerek veya insanlara tanıdıklarının sesiyle seslenerek onları kandıran çoğunlukla uçurum ve benzeri yerlere getirerek düşüp ölmelerine neden olan kötü ruha “kapoz” ya da “kapos” adı verilir. Bu haliyle kapoz, insanları aldatıp canlarını alan ve yer altı ruhlarına götüren Erlik’in oğullarını ve kızlarını çağrıştırmaktadır.

Halk Kültüründe “Hıbilik” (Gıbilik): Bir erkek olarak düşülen bu ruh bütün insanlara musallat olur. Uyuyan insanların göğsünün üzerine oturur ve onu öldürünceye kadar boğazını sıkar. Geleneğe göre eğer Hıbilik yakalanırsa onu yakalayan kişiye çok altın getirip onu zengin edeceğine inanılır.

Halk kültüründe yarasa: Yarasanın tüysüz olması aldığı bir bedduaya bağlanır. Efsaneye göre Hz. Süleyman kuş tüyünden bir saray yapmak ister. Fakat yarasa işini bahane ederek tüylerini vermeye gitmez. Bunun üzerine Hz. Süleyman beddua edince yarasanın tüyleri dökülür.

Bir kültürde gündelik bilginin ve ona dayalı yaşantıların oluşturduğu tabakaya “halk kültürü” adı verilir.

Hırtik’in Murat Nehri’nde yaşayan yarı insan yarı hayvan şeklinde bir yaratık olduğuna inanılır.

Sarıkız, bazı evlerde yaşadığına ve yaşadığı eve bet bereket, sağlık ve huzur verdiğine inanılan çoğunlukla görünmemekle birlikte sarışınlığından dolayı bu adı alan ve “iyi” bir ruh veya güç olarak tasavvur edilen olağanüstü varlıktır. Diğer seçeneklerde verilenler kötü varlıklardır.

Olağanüstü güç veya güçlerle görme, dokunma, hissetme ve konuşma yoluyla kurulan kişisel iletişim ve tecrübeye bağlı kişisel anlatılara memorat denilmektedir.

Gelincik adı verilen hayvanın olağanüstü özelliklere sahip olduğuna, insanların özelikle de kadınların bütün konuşmalarını duyabildiğine ve iğnenin gözünden bile geçebildiğine inanılır.

Dağ Ermişi ile Deniz Ermişi'nin buluşması, Yalova ve civarında anlatılan bir efsanedir.

Türk halk kültüründe, kara yılanların her evin temelinde yaşadığına inanılır ve bu nedenle onlara “temel yılanı” da denilir. Ayrıca bunların evin koruyucu iyesi olduğu düşünülür.

Efsanelerde kuluçkaya yatan kuşu görünce vaktinden önce yaylaya çıkan bir yaşlı kadının çıkan fırtınada ölümden dönmesi anlatılır. Bu olay üzerine yaza yakın çıkan fırtınaya “Kocakarı fırtınası” denilmiştir.

Efsaneye göre Hz. Süleyman kuş tüyünden bir saray yapmak ister. Fakat yarasa işini bahane ederek tüylerini vermeye gitmez. Bunun üzerine Hz. Süleyman beddua edince yarasanın tüyleri dökülür.

Bir topluluğun, boyun veya bir bireyin atası ya da koruyucusu olduğuna inanılan, hayvan, bitki veya nesneye totem denir.