TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI

Kültürün kendine has özelliklere sahip bir alt tabakasını oluşturan “halk kültürü”nü (folk culture) ele almazdan önce en yalın haliyle “kültür nedir” sorusunu cevaplamak konuyu daha anlaşılır kılacaktır. Kültürün en basit ve yalın tanımı, “bir toplumun topyekün hayat tarzı” şeklindedir. Biraz daha geniş bir tanımıyla kültür; insanların biyolojik kalıtımlarının ötesindeki ihtiyaçlarının, doyumlarının ve doyumsuzluklarının yarattığı, şekillendirdiği, içerik kazandırdığı ve insanların öğrenme yoluyla edindiği, inşa ettiği maddi ve manevi birikimi, değerleri, yönelimleri, duygu ve düşünce dünyaları, sosyal davranışları, teknolojileri ve sanatlarının tamamını ifade eder. Kültür; insan tarafından meydana getirilerek başlangıcından bu yana doğaya (nature) eklenmiş yaratmalar, donatmalar bütünün adıdır. Kısaca, kültür denilince bir toplumun her türlü kendini ifade edişleri ve her türlü ihtiyacını karşılayan toplam hayat tarzı anlaşılmaktadır. Bu ifade edişler, davranışlardan, alışkanlıklara, törelerden gelenek ve göreneklere, korkulara ve kokulara kadar pek çok değişik şekillere sahip olabilir. Aynı şekilde sanat, müzik, mimarî, düşünce, edebiyat gibi şuurlu inşa yolları da kültür içinde yer alır.

Bilgi kaynağı ve mahiyetinden kaynaklanan bu farklılıkları iki temel kategoriye ayırmak mümkündür. Bunlardan birincisi bilimsel yöntemin kullanılmasıyla elde edilen bilgidir. Bir bilginin bilimsel olmasının ölçütü yöntemsel olmasıdır. Bilimsel bilgi aynı zamanda objektif, eleştiriye açık, sistemli ve tutarlı bilgidir. Herhangi bir kültürde bu tür bilginin ve ona dayalı yaşantıların oluşturduğu kültürel tabakaya “resmi kültür” adı verilir. Resmi kültüre ayrıca, “kitabî kültür”, “yüksek kültür” (high culture) gibi adlar da verilir.

Halkbilimi kadrosunda yer alan “halk inançları” (folk beliefs) ve “halk dini”nin (folk religion), halk kültürünün temel dinamiklerini oluşturduğu bilinmektedir. Bu birbirinden kesin sınırlarla ayrılması güç olan iki sahayı ayırmak bir yana, halk inançlarının neredeyse ele alınan bir halk kültürünün kadrosunda yer alan bütün unsurlarla da bir yönüyle irtibatlı bulunuşu nedeniyle “halk oyunları”, “halk edebiyatı”, “halk mutfağı” ve “halk mimarisi” gibi alanlara nazaran mevcut malzemesinin bir envanterinin çıkarılıp bütüne yönelik hükümlerin verilebilmesi çok daha güç olan bir sahasıdır.

III. Olağanüstü Kişiler, Varlıklar ve Güçlerle İlgili Efsaneler A. Kaderle ilgili efsaneler. B. Ölüm ve ölülerle ilgili efsaneler. C. Tabiatın ve hayvanların koruyucularıyla ilgili efsaneler. Ç. Olağanüstü yaratıklarla ilgili efsaneler. D. Tabiatta bulunan ruhlarla ilgili efsaneler. E. Hayaletlerle ilgili efsaneler. F. Şekil değiştiren yaratıklarla ilgili efsaneler. G. Şeytanla ilgili efsaneler. H. Hastalık ve sakatlığa sebep olan yaratıklarla ilgili efsaneler.

Memorat: Olağanüstü güç veya güçlerle görme, dokunma, hissetme ve konuşma yoluyla kurulan kişisel iletişim ve tecrübeye bağlı kişisel anlatılar.

Günümüz Türk halk kültüründe kozmoloji mitleriyle ilgili olarak yaşamakta olan pek çok unsur vardır. Bu kozmolojik unsurlar samanyolu, güneş, ay, dünyanın şekli, deprem, yerleşim yeri kökeni, tekrarlanan zaman, ateşin kökeni, bitkiler ve hayvanlarla ilgili mitler gibi alt başlıklara ayrılabilir.

Yaz mevsiminin gelişi üzerine Sivas civarında “Doksan (Doksancıl) Kuşu Efsanesi” anlatılır.

Halk kültüründe köpek: Köpeğin yaratılışıyla ilgili halk kültürümüzde pek çok efsane vardır. Bunlardan birisine göre, bir gün şeytan kendi cinsiyle birlikte gezerken bir düzlüğe rast gelir. Orada çamurdan yapılmış insan şeklinde içi boş bir küp görür. Şeytan bunun ileride başına bela olacağını söyleyerek üzerine türür. Allah Teâla Cebrâil’i göndererek şeytanın tükürdüğü yeri temizletir. Cebrâil şeytanın tükürüğünü atar o tükrük bir köpek olur. Bugünkü köpekler onun yavrularıdır. Onun için hayvanlar içinde insana en yakın olan köpeklerdir.

Halk kültüründe güvercin: Efsaneye göre, güvercin torunlarından eziyet gören bir ninedir. Tanrı’dan kendisini kuş kılmasını diler. Duası kabul olunur.

Ağaç ana/ata: İnsanlığın varoluş veya bir topluluğun soy kaynağı olarak algılanan ve ezelden beri var olduğuna inanılan tapınç konusu, ağaçla simgelenen ana veya ata ruhu.

Kültürler, yakın ve uzak komşu kültürlerden yayılma, ödünç alma, taklit ve benzeri yollarla etkilenerek de değişirler. Ancak, bu
yolla kültür değişmelerinde alınan öğeler millî bünyeye ve ulusal karaktere uyum sağlayarak ödünçlendiği müddetçe, ulusal yaratma dinamikleri, o kültürü özgün kılan millî kimliği üretmeye devam eder. Bu süreç kültür değişmesi olarak adlandırılır.

Söz konusu farklılıklardan dolayı da bütün kültürlerde “resmi kültür” ve “halk kültürü” adı verilen iki katmanlı bir tabakalaşma oluşmaktadır.

Zamanla eskiyen bilimsel bilgiler ve onlara dayalı geliştirilmiş eski teknolojiler de popülerleşip yaygınlaşarak
gündelik bilgi veya halkbilimsel bilgiye dönüşebilir. İşte, bir kültürde bu tür bilginin ve ona dayalı yaşantıların oluşturduğu tabakaya “halk kültürü” adı verilir.

Halkbilimi kadrosunda yer alan “halk inançları” (folk beliefs) ve “halk dini”nin (folk religion), halk kültürünün temel dinamiklerini oluşturduğu bilinmektedir.

Kış aylarında istedikleri herkesin sesini taklit ederek insanları aldatarak çağıran ve rast geldikleri insanlara sorular sorup olumsuz cevap aldıklarını ellerindeki tarakla öldüren kötü ruhlara Kara Koncolos adı verilir.

Türk halk kültüründe özellikle kırsalda insanları korkutan ve yolunu kaybettirmeye çalışan değişik kılıklara girebilen bir başka kötü ruhun adı “Kul”dur. Kalıplaşmış ve daima görüldüğü bir şekli yoktur. Her kılığa girebilir.

Geceleri çeşitli kılıklara girerek veya insanlara tanıdıklarının sesiyle seslenerek onları kandıran çoğunlukla uçurum ve benzeri yerlere getirerek düşüp ölmelerine neden olan kötü ruha “kapoz” ya da “kapos” adı verilir. Bu haliyle kapoz, insanları aldatıp canlarını alan ve yer altı ruhlarına götüren Erlik’in oğullarını ve kızlarını çağrıştırmaktadır.

Tahtacı Türkmenlerinde Muharrem Ayında ağaç kesilmesi yasaktır. Aynı şekilde salı günleri, ağaç kesmek için doğru bulunmaz.

Altay inançlarında Yeraltı tanrısı Erlik’i simgeleyen ve O’nun kamçısı olarak algılanan mitolojik hayvan ''Kara yılan''dır.

12 Hayvanlı takvimde yer alan hayvanlar; Domuz yılı, Fare yılı, Sığır yılı,  Pars yılı, Tavşan yılı,  Balık yılı, Yılan yılı, At yılı, Koyun yılı, Maymun yılı, Tavuk yılı, Köpek yılı
Fil; 12 Hayvanlı takvimde yer alan hayvanlardan biri değildir.