TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI

Kültürün en basit tanımı bir toplumun topyekün hayat tarzıdır. Birinci seçenekte aksi söylenmektedir. Diğer seçeneklerin hepsi kültürün içinde yer alan tanımlardır. Doğru yanıt A'dır.

Kültür, bireyin doğumundan itibaren kazanmaya başladığı alışkanlıklar, davranış biçimleri, tutum ve tavırlar bütünüdür. Kültür kalıtımsal değildir. İnsan hangi millet içinde doğar ve büyürse, o toplumun kültürünü öğrenir. Bu içinde büyüdüğü ve öğrendiği kültür, o bireyin ulusal kültürü olur. Kültür kuşaklar boyunca birinden diğerine aktarılarak biriktirilen yaşantı ve bilgi öğelerinden
oluşur. Kültür, bu özelliği ile insan yaşamını diğer canlılardan ayrı ve ayrıcalıklı
kılar. Çünkü öğrenme, yalnız insana özgü bir yetenek değildir; ancak, öğrendiklerini yavrusuna dil yoluyla aktarabilen tek canlı, insandır. Bundan dolayı, insanoğlunun öğrendikleri ve yarattıkları yalnız kendi yaşantıları ve yaşamı ile sınırlı değildir; başkalarıyla ve nesiller arasında paylaşılır, süreklidir. Her toplumda bu sürekliliği sağlayan, bir toplumu kültürü ile diğer toplumların kültürlerinden farklı kılan; töreleri, gelenekleri ve görenekleridir. Töreler, gelenekler ve görenekler, insanın doğuştan var olan beslenme, korunma, cinsellik gibi temel güdü ve eğilimlerini toplumsal yaşama ve kültüre göre biçimlendirir, sınırlandırır ve yönlendirir. Bu şekilde bir kültürün sürekliliğini sağlayan töreler, gelenekler ve görenekler; aynı zamanda ait oldukları toplumun tarihî bir varlık olmasını, yani millî tarihe sahip bir topluluk, bir millet durumuna yükselmesini sağlarlar. Doğru yanıt C'dir.

Zamanla eskiyen bilimsel bilgiler ve onlara dayalı geliştirilmiş eski teknolojiler de popülerleşip yaygınlaşarak gündelik bilgi veya halkbilimsel bilgiye dönüşebilir. İşte, bir kültürde bu tür bilginin ve ona dayalı yaşantıların oluşturduğu tabakaya “halk kültürü” adı verilir. Doğru yanıt B'dir.

Halk inançları, mitoloji başta olmak üzere eski dinlerden aktarılanlarla resmi dinin inançlarının türlü nedenlerle geniş halk yığınları arasında çeşitlenerek aldığı yeni yorum ve inanış şekilleridir. Doğru yanıt D'dir.

Halk kültüründe “mit”lerin yer aldığı türlerin başında “halk inançları” (folk beliefs) ve “efsane”ler (legends) gelir. Bunları diğer sözlü edebiyat türleri takip eder. Doğru yanıt E'dir.

Etiyolojik efsane, çeşitli sosyal yada doğal olayların kökenlerini açıklamak için ortaya çıkan, zaman içinde söylenen yada yazılmış bir efsanedir. Doğru yanıt A'dır.

Bir insanın yaşadığı ve çeşitli sebeplerle izahı yapılamayan olağanüstü an ya da hikayeye memorat denir. Doğru yanıt C'dir.

Günümüzde de yaşayan bir inanışa göre her kişinin gökte bir yıldızı vardır. Bu
kişi ölünce gökteki yıldızı da kayar ve düşer. Yıldızları parmakla göstermek doğru bir davranış sayılmaz. İnanışa göre yıldızlar parmakla gösterilirse ellerde ve yüzde çeşitli çıbanlar çıkar ve hastalıklar oluşur. Doğru yanıt D'dir.

Kış aylarında istedikleri herkesin sesini taklit ederek insanları aldatarak çağıran
ve rast geldikleri insanlara sorular sorup olumsuz cevap aldıklarını ellerindeki tarakla öldüren kötü ruhlara Kara Koncolos adı verilir. Doğru yanıt B'dir.

Çam sakızının kökeni de halk kültürümüzde bir mitsel efsanede
Hz. Muhammed ile ilişkilendirilerek anlatılır. Bu efsaneye göre, Hz. Muhammed
terleyince alnındaki teri sıyırıp çam ağacına doğru atmış. Bu olaydan sonra çam
ağacından sakız akmaya başlamıştır. Bu nedenle de çam sakızı her derde deva bir ilaç olarak halk tıbbında (folk medicine) kullanılmaktadır. Halk dininde “gerçek” olarak inanılan bu inaç ve onun kökenini izah eden bu mitsel efsane Hz. Peygambere dayandırılarak aynı zamanda İslâmileştirilmektedir. Doğru yanıt E'dir.

Günümüz Türkiye’sinde ne güneş ve ne de ay ile ilgili bir tanrı tasarımı yoktur.
Ancak her iki gök cismine de İslâmileşmiş bir biçimde eski kültleriyle ilşkili olarak saygı gösterilmeye devam edilir.

Adana’daki bir inanca göre; Ay’ın eskisi yapılacak her iş için hayırlıdır. Herhangi bir şeye teşebbüs etmek isteyenlerin ayın eskimesini beklemeleri, işte bu hayır ve uğurdan dolayıdır. Bunun aksine ayın yenisi uğursuzdur. Ay’ın yenisinde yapılan işler güç olur, hatta başarılamaz. Meselâ tavuğu kuluçkaya yatırmak için mutlaka ayın eskimesi beklenmedir; beklenilmezse yumurtalar cılk çıkar, yahut civcivler birkaç gün içinde ölür. Bu inancın Devrek’ten derlenen bir varyantında ise “meyve toplama, ağaç budama, ağaç keseme, ekin ekme ve hasat etme” de aynı esaslara göre düzenlenmektedir.

Hz. Fatma kültüyle birleşerek pek çok bakımdan İslâmileşir. Hatta Hz. Fatma kültünün Türkler arasında aldığı şeklin oluşumunda Umay kültü son derece önemli bir rol oynamıştır.

Kış aylarında istedikleri herkesin sesini taklit ederek insanları aldatarak çağıran ve rast geldikleri insanlara sorular sorup olumsuz cevap aldıklarını ellerindeki tarakla öldüren kötü ruhlara Kara Koncolos adı verilir.

Hınkur Munkur adlı bu yaratığın insana benzediği, ancak göbeğinde bir torba olduğu ve bu torbada yavrusunu taşıdığı düşünülür. Hınkur Munkur’un mezardaki ölüleri ve yaşayan insanları da yakaladığında önce boğup sonra yediğine inanılır. Bu yaratıktan kurtulma yolu ona “Donumu açar, üzerine işerim.” denilmesidir. Geleneğe göre, böyle denildiğinde bu yaratığın ortadan kaybolduğuna inanılmaktadır.

Halk kültürümüzde dünyanın şekli Yalova civarından derlenmiş bir efsanede şu şekilde anlatılır: Suda büyük bir balık yaşamaktadır. Bu balığın sırtında kocaman bir kaplumbağa bulunmaktadır. Bu kaplumbağanın da sırtında bir öküz durmaktadır. İşte dünya bu öküzün boynuzları arasındadır. Öküzün tam karşısında deli bir sivrisinek vardır. Sivrisinek iğnesini çıkarıp öküze: “Eğer dünyayı döndürmezsen beynine girer, iğnemle seni sokarım” dermiş. Öküz de sivrisineğin korkusundan dünyayı gece gündüz devamlı döndürmekteymiş.

Aynı şekilde, Yaz mevsiminin gelişi üzerine Sivas civarında “Doksan (Doksancıl) Kuşu Efsanesi” anlatılır. Yaz mevsiminin gelişi Doksan Kuşu’nun yuvasından çıkmasına bağlıdır. Doksan Kuşu yeraltında yuva yapan bir kuştur.

Halk kültürümüzde bitkilerin kökeniyle ilgili pek çok mitsel efsane vardır. Bunlardan birisi Doğu Karadeniz bölgesinden derlenmiştir ve “Avad Dikenleri”yle ilgilidir. Avad dikeni bu bölgede son derece yaygın olarak bulunur ve çiğnenip kanayan bir yere yapıştırıldıklarında kanı durdurmak amacıyla halk hekimliğinde de kullanılırlar. Efsaneye göre, Hz. Ali düşmanlarından kaçıp bir mağaraya sığınır.

Halk kültüründe köstebek: Tevrat ve Kur’an’da adı geçen zengin Karun, Elazığ civarından derlenen bir efsaneye göre, malı ve mülküyle övünüp kibirlendiği için Tanrı tarafından cezalandırılıp köstebeğe dönüştürülür. Köstebeğe dönüştürülerek cezalandırılan Karun, kıyâmete dek toprağın altında kaybettiği hazinesini arar

Teogoni mitlerin tanrıların veya benzer olağanüstü güçlerin doğuşu ve oluşumu konu edinir.