TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI

Teogoni tanrıların doğuşu ve oluşumunu anlatan mitlerdir.

Dünyanın sonunu anlatan mitlere, eskatoloji mitleri denir.

Eski Türklerde Gök Tanrı, göğün zaman içinde evrilerek soyut bir yaratıcı güç haline dönüşmesinin bir sonucu oluştuğu düşünülür. Gök Tanrı, gökte ve çoğu zaman yaşam (kut) ve talihin (ülüğ) üleştiricisi veya paylaştırıcısıdır. Gök Tanrı, kozmik düzenin veya evrenin olduğu kadar siyasal ve toplumsal düzenin de kefili ve takipçisidir.

Umay kültünün sembolü ay, Gök Tanrı kültünün sembolü ise güneştir.

“Ulu Ana”, “Kan Nine” gibi adlandırmalar, bugün “Toprak Ana” dediğimiz toprak iyesinin eski adlarıdır.

Eski Türkler kıyamete “uluğ gün” derlerdi; uluğ gün; deyimini Türkler, Müslüman olduktan sonra da kullanmışlardır. Altay Türklerinden bir gün dünyanın sonunun geleceğine yani kıyamete dair anlatılar derlenmiştir. Altay Türkleri, bu güne “Kalgançı Çak” (Kalacak Olan Çağ) derler.

Bir Türk tarafından çizilen ve elimize geçmiş en eski dünya haritası olan Kaşgarlı Mahmut’un haritasında dünya İslâm kültürünün tesiriyle daire şeklindedir.

Türklerin en kutsal bildikleri ağaç “kayın ağacı”dır

Erlik ile ilgili sözlü kaynaklardan derlenen bilgiler arasında onun yedi veya demir başlı dokuz oğlu olduğu yer alır. Bu dokuz oğulun adları Kerey Kaan, Pay Maatır, Kaan Karaş, Kömür Kaan, Mattır, Padış Biy, Padış Kerey, Biy Yabaş, Temir Han’dır.

Bütün mitoloji geleneklerinde olduğu gibi Türk mitolojisinde de bazılarının yaratılış bağlamlarına bir önceki ünitede işaret edilen kütler vardır. Birçoğu canlı ve cansız nesnelere, soyut düşüncelere ve varlıklara bağlı olarak oluşmuş bu kültlerin temelinde “animizm” düşüncesi yatar. Animizm, insan düşüncesinin en erken dönemlerinde, insanların doğal çevrelerindeki, canlı-cansız her şeyin “canlı” bir ruhu ve buna bağlı bir bilinç hali olduğuna inanmalarıdır. Bu bağlamda insanlar yaşadıkları coğrafyada yer alan doğal varlıklara yönelik inanç örüntüleri oluşturmuş ve bunlardan bazıları zamanla evrimleşip değişip dönüşerek daha soyut kavramlar haline gelmişlerdir.

Türk teogoni mitlerini ve onlara ait kültlerini şamanlığın evreni “Gökyüzü”, “Yeryüzü” ve “Yeraltı” olarak üç katmana ayırmasından hareketle bu üç yerde bulunuşlarına göre tasnif etmek mümkündür. A. Gökyüzünde Bulunan Tanrılar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri: Gök Tanrı, Güneş, Ay ve Yıldız Kültleri, Ülgen, Yayık, Suyla, Utkuuçı, Ürün Aar Toyon B. Yeryüzünde Bulunan Tanrılar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri: Ruh, Kişioğlu, Arvak, Yo Han, Talay Han, Ak Ene, Ana Maygıl, Umay, Albastı, Al Karısı, Albıs, Al Ruhu, Kasırga, Rüzgar, Yel Ruhu, Taş, Kaya Ruhu, Dağ Ruhu, Ateş Ruhu, Su Ruhu, Ev Ruhları, Ata Ruhları C. Yeraltında Bulunan Tanrılar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri: Erlik, Erlik’in Oğulları, Erlik’in Kızları başlıkları altında ele alınmaktadır.

Türk teogoni mitlerini ve onlara ait kültlerini şamanlığın evreni “Gökyüzü”, “Yeryüzü” ve “Yeraltı” olarak üç katmana ayırmasından hareketle bu üç yerde bulunuşlarına göre tasnif etmek mümkündür. A. Gökyüzünde Bulunan Tanrılar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri: Gök Tanrı, Güneş, Ay ve Yıldız Kültleri, Ülgen, Yayık, Suyla, Utkuuçı, Ürün Aar Toyon B. Yeryüzünde Bulunan Tanrılar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri: Ruh, Kişioğlu, Arvak, Yo Han, Talay Han, Ak Ene, Ana Maygıl, Umay, Albastı, Al Karısı, Albıs, Al Ruhu, Kasırga, Rüzgar, Yel Ruhu, Taş, Kaya Ruhu, Dağ Ruhu, Ateş Ruhu, Su Ruhu, Ev Ruhları, Ata Ruhları C. Yeraltında Bulunan Tanrılar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri: Erlik, Erlik’in Oğulları, Erlik’in Kızları başlıkları altında ele alınmaktadır.

Ocaklı: Al karısı gibi kötü ruhlara, yılancık, saçkıran, siğil gibi hastalıklardan koruyucu olan geleneksel ilaç ve sihirli, büyüsel işlemleri yapma gücüne bu işleri binlerce yıldır yapan bir ocak mensubundan soy yoluyla ve el alarak sahip olan kişi.

Eski Türkler kıyamete “uluğ gün” derlerdi; uluğ gün; deyimini Türkler, Müslüman olduktan sonra da kullanmışlardır. Altay Türklerinden bir gün dünyanın sonunun geleceğine yani kıyamete dair anlatılar derlenmiştir. Altay Türkleri, bu güne “Kalgançı Çak” (Kalacak Olan Çağ) derler.

Teogoni tanrıların doğuşu ve oluşumunu anlatan mitlerdir. Türk mitolojisinde farklı zamanlarda ve farklı Türk boylarından derlenmiş birbirinin varyantı olan ve birbiriyle doğrudan bir ilişkisi saptanamamış pek çok teogoni mitleri vardır. Kozmogonik mitlerde evrenin, kozmik unsurların nasıl yaratıldığı kronolojik olmayan bir biçimde anlatılır. İlk insanın yaratılışı, soyların türeyişi antropogonik mitlerde anlatılır. Dünyanın sonunu anlatan mitlere, eskatoloji mitleri denir.

Utkuuçı gökte yaşar ve Ülgen tanrının en yakın elçisidir. Ülgen’e ulaşmak isteyen kamları beşinci katta Altınkazık (Kutup Yıldızı) bölgesine inerek karşılar. Kamın getirdiği kurbanını alır ve tahtında oturan Ülgen’e götürür. Kam Altınkazık’ta Utkuuçı’dan aldığı kazlara binerek yeryüzüne döner.

Suyla, gökyüzünde yaşar; güneş ve ayın bir parçası olarak kabul edilir. İnanışa göre at gözlü olan Suyla çok iyi gören bir ruhtur ve insanın yeryüzündeki koruyucusudur. İnsanların hayatını kontrol eder ve bir değişiklik olduğunda Ülgen’e bildirir. Kamı kötülüklerden korur, ona gökyüzü ve yeraltına yaptığı yolculuklarda eşlik eder. Suyla, Ülgen tanrıya adanan kurbanları ona Yayık ile birlikte götürür. “Karlık” adlı tanrısal güçte Suyla ile aynı görevleri üstlenir ve kamın kurban kesme töreninde ona yardım eder.

Evrensel olarak kutsal kabul edilen olgulardan birisi olan ateş, Türk mitolojisinde de son derece önemli bir yere ve role sahiptir. Türk kültüründe ateş bir arındırıcı ve kötü ruhları kovucu unsurdur.

Türklerin en kutsal bildikleri ağaç “kayın ağacı”dır. Kayın ağacı kutsal olduğu için “bay (ulu, zengin, güçlü) kayın” olarak hitap edilir ve bütün kam ayinlerinde yer alır. Kayın ağacı tanrıyla kulu arasında bir köprü gibi düşünülür. Altay Türklerinin kamlarına göre, insanlar yaratıldıkları zaman ilk Kayın ağacı da Umay Ana’yla birlikte yeryüzüne inmiştir. Kayın ağacının ilk insanı doğurması motifi Türk mitolojisinde son derece yaygın olarak karşımıza çıkar