TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI

Mitoloji ve sosyal bilimlerde “kült” terimi, genel olarak tanrıya, tanrısal kabul edilen şeylere veya doğaüstü güçlere sahip olduğuna inanılan şeylere saygı göstermek ve tapınmak anlamında kullanılır. Kült terimi daha özel olarak ele alınan ve çalışılan bir konudaki tanrısal veya doğaüstü güçlere sahip şeylerle ilgili inanç örüntüsüdür.

Birçoğu canlı ve cansız nesnelere, soyut düşüncelere ve varlıklara bağlı olarak oluşmuş kültlerin temelinde “animizm” düşüncesi yatar.

Animizm, insan düşüncesinin en erken dönemlerinde, insanların doğal çevrelerindeki, canlı-cansız her şeyin “canlı” bir ruhu ve buna bağlı bir bilinç hali olduğuna inanmalarıdır. Bu bağlamda insanlar yaşadıkları coğrafyada yer alan doğal varlıklara yönelik inanç örüntüleri oluşturmuş ve bunlardan bazıları zamanla evrimleşip değişip dönüşerek daha soyut kavramlar haline gelmişlerdir.

Teogoni tanrıların doğuşu ve oluşumunu anlatan mitlerdir.

Maniheizm: M.S. 3. yüzyılda yaşayan İranlı Mani adlı bir kişi tarafından kurulan kendinden önceki bütün din ve inanışların aklına uygun kısımlarını birleştirerek oluşturulan, iki eşit ve karşıt iyilik ve kötülük ilkesinin birlikte var olmasına dayanan dinsel öğreti

Kozmogonik mitlerde evrenin kozmik unsurların nasıl yaratıldığı kronolojik olmayan bir biçimde anlatılır.

Dünyanın sonunu anlatan mitlere, eskatoloji mitleri denir. Türk mitolojisinde eskatoloji mitleri yok denecek kadar azdır.

eski Türkler kıyamete “uluğ gün” derlerdi; uluğ gün; deyimini Türkler, Müslüman olduktan sonra da kullanmışlardır. Altay Türklerinden bir gün dünyanın sonunun geleceğine yani kıyamete dair anlatılar derlenmiştir. Altay Türkleri, bu güne “Kalgançı Çak” (Kalacak Olan Çağ) derler.

Türklerin en kutsal bildikleri ağaç “kayın ağacı”dır. Kayın ağacı kutsal olduğu için “bay (ulu, zengin, güçlü) kayın” olarak hitap edilir ve bütün kam ayinlerinde yer alır. Kayın ağacı tanrıyla kulu arasında bir köprü gibi düşünülür. Altay Türklerinin kamlarına göre, insanlar yaratıldıkları zaman ilk Kayın ağacı da Umay Ana’yla birlikte yeryüzüne inmiştir.

Bütün mitoloji geleneklerinde olduğu gibi Türk mitolojisinde de bazılarının yaratılış bağlamlarına bir önceki ünitede işaret edilen kütler vardır. Birçoğu canlı ve cansız nesnelere, soyut düşüncelere ve varlıklara bağlı olarak oluşmuş bu kültlerin temelinde “animizm” düşüncesi yatar. Animizm, insan düşüncesinin en erken dönemlerinde, insanların doğal çevrelerindeki, canlı-cansız her şeyin “canlı” bir ruhu ve buna bağlı bir bilinç hali olduğuna inanmalarıdır.

“Kült” sözcüğü Türkçeye Fransızca “culte” kelimesinden gelmiştir. Fransızcaya da Latince “cultus” yani “tapınma” anlamındaki sözcükten geçmiştir.

B, C, D ve E seçenekleri gök tanrıya ilişkin özellikler iken; A seçeneği, Altay Türklerinin kam alkış ve ilahilerde en büyük yaratıcı tanrı olarak adlandırılan Ülgen'e ait bir özelliktir.

Utkuuçı, gökte yaşar ve Ülgen tanrının en yakın elçisidir. Ülgen’e ulaşmak isteyen kamları beşinci katta Altınkazık (Kutup Yıldızı) bölgesine inerek karşılar.

Ülgen, gökyüzünde bulunan tanrılar, kutsal ruh ve kültler arasında yer alırken, diğer seçenekte belirtilenler yeryüzü kültleri arasında yer almaktadır.

Altay Türklerinin kamlık (şamanlık) inanışlarına göre, Erlik yeraltı dünyasının ruhlarının başıdır. Erlik, yeraltında kara çamurdan veya duvarlarla çevrili kara demirden yapılmış sarayında yaşar.

İlk insanın yaratılışı, soyların türeyişi antropogonik mitlerde anlatılır. Kozmolojik mitlerin konusu olan evrenin, dünyanın tabiatın yaratılmasıyla “büyük alem” (makro-kozmos) meydana gelir.

Dünyanın sonunu anlatan mitlere, eskatoloji mitleri denir. Türk mitolojisinde eskatoloji mitleri yok denecek kadar azdır.

Türk mitolojisinde yaratılış veya türeyişle ilgili anlatılar arasında dağ ve mağara unsurlarının birleşerek yer aldığı görülür. Bu bağlamda mağara adeta bir ana rahmi işlevi üstlenir ve dağ da doğurganlık özelliği kazanır. Dağ Ana/Ata, Türk mitolojisinde antropogoni mitleri ve çeşitlenmeleri arasında yer almaktadır.

Türk mitolojisinde ağaçların yukarıda ele aldığımız dünyanın eksenini oluşturmanın yanı sıra türeyiş mitlerinde de türenilen ana/ata olmak açısından da kutsal kabul edildikleri görülür. Türklerin en kutsal bildikleri ağaç “kayın ağacı”dır. Kayın ağacı kutsal olduğu için “bay (ulu, zengin, güçlü) kayın” olarak hitap edilir ve bütün kam ayinlerinde yer alır.

Kült terimi daha özel olarak ele alınan ve çalışılan bir konudaki tanrısal veya doğaüstü güçlere sahip şeylerle ilgili inanç örüntüsüdür.