TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI

Açıklaması verilen kavramlar aşağıdaki gibidir;
Baksı: Müslümanlığı kabul etmiş ancak şamanlık uygulama ve inançlarını da devam ettiren kişi.
Kam: Yaygın olarak “şaman” adıyla bilinen olağanüstü güçlerle iletişime geçme yeteneği olduğuna inanılan kişi.

Memorat: Olağanüstü güçlerle iletişimlere dair kişisel anlatılardır.

Türk kültürünün ortaya çıkış zemin­lerinden olan, Minusinsk bölgesindeki Afanasyevo kültürü (M.Ö. 2500-­1700) ile özellikle aynı bölgedeki Adronovo kültürünün (M.Ö. 1700­-1200) temsilcileri olan “brakisefal savaşçı beyaz ırk” Türk soyunun proto­tipi olarak kabul edilmektedir.

V. A. Rano ise, Orta Asya yerleşik kültür merkezlerinin eski taş (paleotik) devrinden itibaren var olduklarını ayrıntılı şekil­ de ortaya koymuş ve burada tarihi M.Ö. 850 binlerde başlatmıştır.

Kültürel odakların oluşumundan da önceki yapı A.D. Graç’a göre şöyledir: “Aslen ana etrafında teşekkül eden küçük çapta ekinci (ilkel bahçe tarımı) toplumlar, Milattan önce ikinci bin yılın sonunda, hayat tarzlarını değiştirmişlerdi. Geçimlerini çobanlık ve av ile sağlamağa başlamışlardı” şeklindeki bilgilerin gös­terdiği gibi “anaerkil” ve “küçük çapta tarım” a dayalı bir yapıya sahiptir.

Bu ağaçtan yaratılma veya köken mitinin 19. yüzyılda Hakasyalı Katanof tarafın­dan Altay­-Yenisey’den derlenen bir metinde, “İlk başta Ülgen atamızdan türediğimiz zaman bu iki kayın ağacı Umay ana ile beraber (gökten) inmiştir” şeklindeki ifadelerde yakın zamanlara kadar Türk dünyasının çeşitli kısımlarında yaşadığı tespit edilmiştir.

Kırgızlarda ve Uygur Türklerinde, evin ocağında yaşadığı­na inanılan periye verilen isim “Od ana” dır.

Baksı: Müslümanlığı kabul etmiş ancak şamanlık uygulama ve inançlarını da devam ettiren kişi.

Anasırı erbaa: Akdeniz çevresi uygarlıklarında Kâinatı oluşturduğuna inanılan “su, ateş, toprak ve hava”ya, dört element anlamında verilen ad.

Kültürün doğuşundaki ruhsal faktörlerin en önemlisi, insanın birtakım ihtiyaçların tesirinde olduğunu ve bu “ihtiyaç” ların insanı harekete, faaliyete sevk eden “iticilik” (motivasyon) gücü taşımasıdır. İnsanın “ihtiyaçları” önem sırasına göre, “fizyolojik, emniyet, sevgi, itibar” ve “kendini gerçekleştirme” şeklindedir.

Türk kültürünün ortaya çıkış zeminlerinden olan, Minusinsk bölgesindeki Afanasyevo kültürü (M.Ö. 2500-1700) ile özellikle aynı bölgedeki Adronovo kültürünün (M.Ö. 1700-1200) temsilcileri olan “brakisefal savaşçı beyaz ırk” Türk soyunun proto-tipi olarak kabul edilmektedir.

Hayat Ağacı: İnanışa göre üzerinde yaz kış yemyeşil yapraklar, açılmış çiçekler ve olgun yemişler bulunan ve yemişleri yiyenlere ölümsüzlük veren ulu ve kutsal ağaç. Bu ağacın Gök Tanrı’ya kadar ulaştığına da inanılırdı. Kökleriyse kötü ruhların ve cehennemin bulunduğu yeraltı dünyasındaydı.

Türk kozmolojisini gösteren ve kuvvetle muhtemelen her biri değişik efsanelere sahip, bu pusulalarda, yönler dört büyük yıldız grubuna göre sınıf­landırılıyordu;
1. Gök Ejder
2. Kızıl Saksagan
3. Ak Pars
4. Kara Yılan

Tulpar: Türk mitolosindeki efsanevî kanatlı ve uçan at.
Ötüken ormanı: Gök Tanrı’ya ulaşan kutsal geçit.
Erlik: Türk mitolojisinde, Yeraltı dünyasının ve cehennemin (tamu) hakimi olan kötü ruh.
Panteon: Bir ulusun bütün tanrı ve tanrısal güçleri.
Umay: Dişi tanrıça.

Ak Pars “Ak Bars” denen yıldız grubu ile “Erklig” denilen Zühre Yıldızı ile Kara Alp Yıldız’ları, Batı yönünü temsil ediyorlar ve Maden unsuru ile ilişkilendiriliyorlardı. Batı ak (beyaz) renk ile sembolize ediliyordu.

Türk mitolojisinde Avcı-Çobanlar döneminde avcıların, kuşlar ve köpekle başlayan evcilleştirmeleri, keçi, koyun, ren geyiği ve sığır gibi hayvanların ve nihayet atın evcilleştirilmesi sıralamasıyla gerçekleşmiştir.

Türk kozmolojisini gösteren ve kuvvetle muhtemelen her biri değişik efsanelere sahip, bu pusulalarda, yönler dört büyük yıldız grubuna göre sınıf­landırılıyordu; 1- Gök Ejder “Kök-luu” Doğu yönünü 2- Kızıl Saksagan “Kızıl Sakızgan” Güney yönünü 3- Ak Pars “Ak Bars” Batı yönünü 4- Kara Yılan Kuzey yönünü 5- Toprak” unsuru merkez

Oba Kültü: Dağların aşıldığı geçitlerde veya yol ayırımlarında geçen herkesin bir taş atarak etrafında dokuz kere dolanmasının “uğurlu” kabul edildiği kutsal taş yığını.

Tulpar: Türk mitolosindeki efsanevî kanatlı ve uçan at.

Türk mitolosindeki efsanevî kanatlı ve uçan ata Tulpar adı verilir.