TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI

Prehistorya: Tarih öncesi.

Kültür ve onun özünü ve başlangıcını oluşturan mitoloji konusunda soydan gelen “millî seciye”ye de kuvvetli bir tesir payı tanınması icap eder. Buna göre, Orta Asya’da, Kiselev ve Çernikov tarafından yapılan arkeolojik araştırmalar M.Ö. 2000’den daha önceki zamanlara ulaşan, Türk kültürünün ortaya çıkış zeminlerinden olan, Minusinsk bölgesindeki Afanasyevo kültürü (M.Ö. 2500-1700) ile özellikle aynı bölgedeki Adronovo kültürünün (M.Ö. 1700-1200) temsilcileri olan “brakisefal savaşçı beyaz ırk” Türk soyunun proto-tipi olarak kabul edilmektedir.

İnsanın “ihtiyaçları” önem sırasına göre, “fizyolojik, emniyet, sevgi, itibar” ve “kendini gerçekleştirme” şeklindedir. Fizyolojik ihtiyaç, bedenin hayatta kalabilmek için gerekli olan maddelerin tamamından oluşur. İnsan bedeni bunlardan herhangi birinde eksiklik hissederse hemen o ihtiyacını gidermeye girişir. Aç olan insanın bütün zihnî melekeleri (şuur, idrak, muhakeme) karın doyurma çareleri üzerinde toplanır ve başka bir şey düşünmez hale gelir. Böyle bir insan, yiyeceğe kavuşunca başka hiçbir arzusu olmayacağını zanneder. Fakat bu doğru değildir. Söz konusu ilk fizyolojik ihtiyaç giderilir giderilmez aynı insan, “emniyet” veya “güvenlik” olarak adlandırılan “ikinci bir “ihtiyacı”ı duymaya başlar. Bu insanın korunma (can güvenliği, barınak vd.) yollarını arayışıdır. Yetişkin kimselerle oldukça örtülü durumda görünen güvenlik ihtiyacı, çocuklarda ve ilk gençlik çağındakilerde çok daha belirgin bir haldedir. Toplum hayatında ortaya çıkan örgütlenmeler, nüfûzlu kimselerin himayesine sığınma, huzur sağlamaya yönelik fikrî, felsefî akımlar hep bu “güvenlik ihtiyacı” ndan doğan etkinlik alanlarıdır. Bunu dost, arkadaş, sevgili edinme şeklinde kendini dışa vuran “sevgi ihtiyacı” takip etmektedir. İnsanın yaşadığı sosyal çevrede, takdir görme ve şöhrete kavuşma isteklerinin karşılandığı “itibar ihtiyacı”, kişinin toplum içinde ehliyet sahibi olma, güç kazanma ve kendini çevresine kabul ettirme etkinliklerine sevk eder. Bu sayılan ilk dört ihtiyacın tatmin edilmiş olmasına rağmen, psikolojik arzularını yerine getiremediği, kişisel kabiliyetlerinin gereklerini ortaya koyamadığı durumlarda, insanın, yine memnun olmadığı ve “ihtiyaç” içinde olduğu görülür. Bu durum kişinin kabiliyetlerine bağlıdır; edebî yeteneği veya müzik, resim, heykel ve benzeri yetenekleri var veya teknik yahut zihnî kapasiteye sahipse bunları sanat, ilim, teknik ve felsefe şeklinde dışa vurabilmelidir. Bu dışa vurum gerçekleşmediği zaman bu ihtiyaçlar doğal olarak onda sıkıntı ve tatminsizlik yahut memnuniyetsizlik yaratacaktır. İşte, bireyin “kendini gerçekleştirme ihtiyacı” kısaca budur.

Eski taş devri: Paleotik, insanın ortaya çıkışından taştan aletler yapmaya başladığı ilk dönem.

Mevcut verilerden hareketle Türk mitolojisini ortaya çıkaran sosyo-kültürel toplumsal yapılanış; Toplayıcı-Avcı, Avcı-Çoban ve Çoban-Tarımcı dönemlerinden geçmiştir. Bir başka ifadeyle, Taş Devri’nin anaerkil karakterli bahçe tarımı ve yerleşiklik yaşantısının ortaya çıkmasından sonra Tunç Devri’nde ataerkilliğe boy veya klan düzenine yöneliş olmuş ve bunu demir çağıyla birlikte “kağanlık” ve ataerkil askerî bir demokrasi ile göçerevli hayat tarzının oluşumu izlemiştir. “İlkel sürü” den sosyal topluluk statüsüne geçişin yaşandığı dönem olan “toplayıcı-avcılık” hayat tarzının Türk mitolojisinin kökenlerinden birisini oluşturmuştur.

Totem: Bir kişinin ya da bir topluluğun gizemsel ve büyüsel duygularla bağlı bulunduğu bitki, hayvan veya cansız nesne.

Yakut Türkleri arasında “Er Sogotoh Destanı” adıyla bilinen metinde, yer alan yaratılış mitinde, Er Sogotoh yaratılmış ilk insandır ve yeryüzüne indirilir. Eşi olmadığı için çok zahmetler çeker. Burada, çok büyük ve her şeyin anası olan, bütün varlığın kendisine bağlı olduğu, yerle göğü birbirine bağlayan “Ağaç Hakan” motifi vardır. Her şeyin anası olarak nitelendirilme, orman-ağaç kültünün en eski şekillerinden birinin izlerini barındırmaktadır. Bu nedenle, “ağaç-ana” inancı ve kadınların kamlık (şamanlık) olgusunu başlatıp geliştirmeleri sürecinde, bir yanıyla mensubiyeti belirleyici klanın ortak sembolü olması ve totemleşmesini geliştirmiştir. Diğer yandan da zaman içinde “kozmik hayat ağacı” ve buna dayalı kamların göklere yolculuğunda yer alan “taptık” larına (basamaklarına) basılarak “Gök Tanrı” ya ve onun yarattığı diğer önemli “ruh” lara ulaşılan bir yapıya dönüşmüştür. Dahası bu dönemin eseri olarak kamlar sadece görevlerini ifa etmede ağaçla iç içe değildirler, onlar ölümlerinden sonra da ağaç kültü etrafında şekillenen pratiklerle muameleye tabi tutulurlar.

Türk kültürünün bu erken döneminde kadının veya ananın çocuklarıyla birlikte, “ocak ateşi” nin kutsallığının yanı sıra sosyal ve kültürel bir kurumu, “aile ocağını” oluşturduğu ve erkeğin ikincil bir konumda olduğu görülür. Bu durumun mahiyetini ele verir mitolojik bir inanışın izleri günümüz Altay ve Hakas Türkleri arasında yaşamakta olan ocak ateşinin kadınlar eliyle sürdürülmesi ritüelinde açıkça görülebilir. Altay Türklerinde ateş ruhunun dişi olması ve bu ruhun “ot (od=ateş) ene” ismini taşıması hem ateşin kökeni hem de ruhunun niteliğini ortaya koyar. Aynı şekilde, Kırgızlarda ve Uygur Türklerinde, evin ocağında yaşadığına inanılan periye verilen isim “Od ana” dır. Ateşi kullanmazdan önce “ağaç-ana” miti etrafında, ağaçları kutsamaya dayanan ve belirli ağaçların toplanılan ve barınılan “kamp” ve “tapınak” olduğu ağaçların, ateşle birlikte ve muhtemelen Orta Asya’nın maruz kaldığı son buzul döneminde, ana soylu klanlar şeklindeki örgütlenmelerin ateşten istifadeyle mağaraları, “ayı” lar başta olmak üzere diğer vahşi hayvanlardan temizleyip ele geçirmeyi ve oralara yerleşmeyi daha da önemlisi savunmayı sağlayarak kalıcı barınak kılmaları Türk mitolojisi açısından son derece önemlidir.

Tabu: Çeşitli inançlar nedeniyle insan, hayvan, nesne ve doğal öğelerin yasaklarla çevrilmesi ve bunlardan kaçınma.

Tulpar: Türk mitolosindeki efsanevî kanatlı ve uçan ata verilen isim.

Bir mitoloji geleneğinin doğuşunda yer alan faktörlerden birincisi “coğrafya” dır.

Afanasyevo kültürü: Orta Asya’da M.Ö. 2500-1700 yılları arasında oluşan Türk kültür çevresi, bu arkeolojik kalıntıları bulan arkeolog Afanasyevo’nun adıyla anılır.

Toplum hayatında ortaya çıkan örgüt­lenmeler, nüfûzlu kimselerin himayesine sığınma, huzur sağlamaya yönelik fikri, felsefî akımlar hep bu “güvenlik ihtiyacı” ndan doğan etkinlik alanlarıdır.

Maslow’un tespitle­rine göre, insan hedefine varmak içi kendini devamlı "bilme ve anlama" gayret­leriyle takviye etmek istidadındadır.

Panteon: Bir ulusun bütün tanrı ve tanrısal güçleri.

erkek egemen toplum yapısı ve onun son derece üst düzey bir soyutlamaya uğramış olmasına rağmen, “eril” karakterden kurtulama­ mış “Gök Tanrı” sı oluşmazdan önce, yaratıcı, doğu vasıf­lara sahip olduğuna inanılan “büyük dişi tanrıça” Umay’ dır.

Erlik: Türk mitolojisinde, Yeraltı dünyasının ve cehennemin (tamu) hakimi olan kötü ruh.