TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI

Mit kutsal bir öyküyü, başlangıçtaki yeryüzünün hatta kâinatin başlangıcını ve kökenini anlatır. Bu “tarih” olarak adlandırdığımız zamanın da ötesinde “her şeyin yaratıldığı” bir ilk başlangıç zamanıdır. Mitler ya bütün kâinatın veya onun yalnızca küçük bir parçasının, diyelim ki bir kuş veya ağaç cinsinin, bir insan davranışının, bir sosyal kurumun nasıl oluştuğunu ve kökeninin ne olduğunu anlatır. Bir başka ifadey­le, mitler çoğu zaman bir yaratılışın öyküsüdür. Bir şeyin nasıl yaratıldığını veya nasıl var olmaya başladığını anlatırlar. Mitler ilkellerin evren ve dünya içindeki yerlerini, davranış biçimlerini belirleme çabalarına yardımcı olurlar.

Verilen mitolojik kavramların anlamları aşağıdaki gibidir;
Kaos: Kargaşa - Kozmos: Evren - Norm: Kıymet ölçüsü - Etiyolojik: Köken açıklayıcı.

Mekânı, kutsallıkla ilişkili olarak merkezî bir yapı içinde algılamaya “merkez simgeciliği” adı verilir.

Kaddo dili konuşan bir Kuzey Amerika yerli kabilesi, Pawneeler “yalan” veya “uydurma hikâyeleri”, “doğru” ve “gerçek hikâyelerden” yani “mit”lerden ayırırlar. Pawneeler, “gerçek” hikâyeler arasına ilk önce ya dünyanın başlangıcı ile ilgili olanlar veya ilahi, olağanüstü varlıkların yer aldığı hikâyeleri alırlar. Sonra da halkını canavarlardan ve felaketlerden kurtaran millî bir kahramanın büyüleyici maceralarını anlatan hikâyeler ele alınırdı. Ve son olarak da insanüstü güçleri açıklayan ve tıpla ilgilenenlerin dünyasıyla ilgili neler yapılacağını anlatan hikâyelere yer verilir. “Uydurma” ve “yalan” hikâyeler ise bir kurdun, Koyoto’nun (Coyoto) “aldatıcı”, “dalavereci” veya “üçkağıtçı” denilebilecek olan “tirikstır” (trickster) bir kahraman olarak sömürülerini ve maceralarını anlatan hikâyelerdir.

Mit, tanrısal ve olağanüstü varlıkların eylemlerinin öyküsüdür. Mitlerde anlatılan bu öykü, kesinlikle “gerçek” ve “kutsal” olarak kabul edilir.  Mit, her zaman için bir “yaratılış” ve “köken”le ilgilidir. Bir şeyin nasıl ha­yata geçtiği ya da bir davranışın, bir kurumun, bir çalışma biçiminin nasıl yaratılmış olduğunu anlatır. Bu nedenle de mitler, insana özgü her anlamlı eylemin örnek tiplerini (modellerini) oluşturur.

Mitlerin yer aldığı anlatılardaki zaman kavramı hiç sona ermeyen ve ermeyecekmiş gibi görünen âdeta daimi süreklilik gösteren bir şimdiki zamandır. Bir başka ifadey­le geçmiş, şimdi ve gelecekte olmak gibi olayları ardı ardına gelen zaman dilimleri­ ne yerleştirerek anlayan ve açıklayan “art süremli” (diakronik) anlayış mitlerde yer almaz. Mitlerde olayları birbirleriyle “eş süremli” (senkronik) olarak algılayan do­ layısıyla hepsini “şimdi”ye ve şimdiki zamana bağlayarak açıklayan zaman yer alır.

Teogoni Mitleri: Tanrıların ve tanrısal varlıkların kökenini ve nereden geldiklerini konu edinen mitlerdir. Bu tür mitler, çoğunlukla mitolojik zamanı çabuk aşan ve tarihsel zama­ na dahil olan, bünyesinde “yüksek” ve “halk kültürü” tabakalaşması oluşmuş yazılı kültür ortamına sahip milletlerde görülürler.

İnsan ve dünyanın geleceğini veya sonunu konu edinen mitlerdir. Tarihsel zaman anlayışının ortaya çıkması geçmiş, şimdi ve gelecek algısına bağlı zaman tasarımı ve kabulü beraberinde dünyanın sonu ve kıyamet anlayışını da getirmiştir. Çok nadir olarak bazı ilkel kavimlerin mitolojisinde dünyanın sonu düşüncesini içe­ren mitler yer almaz. Bu tür birkaç topluluk dışında evrensel olarak dünyanın sonu ve bunun belirtileri, nedenleri gibi konuları içeren mitler hemen hemen her kültürde yer alırlar.

Kurgu ya da “yalan” ve “yanlış hikâyeler” her yerde farklı şekillerde anlatılırken, durum “gerçek” ve “doğru hikâyeler” olan mitler için farklıdır. Bunlar genellikle, kışın ya da sonbaharda ve daima akşam ya da gece vakti anlatılır.

Yunan mitolojisinin yazıya geçirilişi Homeros ve Hesiodos’la başlar. Özellikle Hesiodos’un Teogoni adlı ça­lışmasında, tanrılar, kutsal ruhlar ve bunların birbirleriyle ilişkileri kısaca teogo­niyle ilgili verdikleri bilgiler mitoloji çalışmalarının başlangıcını oluşturmuştur.

Tarihsel yorumlama: Herodotus tarafından kurulmuştur. Mitler ve tanrılar Yunan kültürüne her zaman diğer kültürlerden alınmıştır. Daha sonra Poseidon olarak adlandırılan Libyalı tanrılar veya Zeus, Athena ve Apollo diye bilinen Mısır tanrıları bulunmaktaydı. Tanrıların isimlerinin ve vasıflarının yorumları bu anla­yışa kanıt olarak hizmet etmektedir.

Efsanelerden geleneklerden kaynaklandığına inanılan yorumlama: Bu anlayış da tarihidir. Fakat bu bakış açısı Eski Yunan mitolojisindeki tanrıları insanların hayatlarından meydana gelmiş olarak açıklamaktadır.

18. yüzyılın sonlarında Aydınlanma ve Rasyonalizm’e karşıt bir hareket olarak ortaya çıkan Romantizm’deyse mitler, şâirane ilhamın kaynağı, felsefî düşüncenin ve kültürel tarihin kayıtları olarak kabul edilmiştir. Bir başka ifadeyle, 18. yüzyılın sonu ve 19. yüzyılın başındaki Romantizm hareketi mitleri insanların en derin yaratıcı potansiyellerinin bir ifadesi olarak algılamıştır. Mitler; oyun yazarları, şa­irler ve ressamlar için sürekli bir esin kaynağı olmuştur; insan varlığıyla ilgili de­rin gerçeklikleri belirtmişlerdir ve böylece insanın çocukluğunun hatırası olarak algılanmamıştır.

Rönesans ile birlikte Avrupa’da mitlere yönelik yeniden ilgilenmenin başlaması mitlerle yazılı edebiyat ilişkisinin yeni bir dönemidir. Latince yoluyla eski Yunan mitolojisinden esinlenen şiirler yazan şairler arasında İtalyan Petrarch, Boccaccio ve Dante gibi isimler sayılabilir. Aynı şekilde Kuzey Avrupa’da da eski Yunan ve Latin metinleri yerel ve ulusal dillere tercüme edilir. Buna bağlı olarak da Yunan mitolojisinden ilham alan şairler ortaya çıkmıştır. İngiltere’de Cahuccer, John Milton gibi isimlerden başlayarak Shakespare’den Robert Bridges’e kadar hemen hemen bütün ünlü şairler bunlar arasındadır. Almanya’da Goethe, Fransa’da Jean Racine eski Yunan draması üzerinde çalışmışlardır. Racine pek çok eski Yunan miti üzerinde çalışmalar yapmıştır.

Doğal fenomenlere dayanan mecazi açıklama: Mitleri Apollo’nun ateş, Poseidon’ın su, Artemis’in ay ve Hera’nın atmosfer olduğu doğal fenomenlere dayanan mecazi açıklamalar olarak düşünen bakış açısıdır. Bu bakış açısı mitleri mecazi açıklamalar olarak yorumlamak suretiyle açıklamaya çalışmıştır.

Ruhsal özelliklere dayanan mecazi açıklama: Mitleri, Athena’nın doğru karar, Ares’in manasızlık, Aphrodit’in istek ve Hermes’in sezici zihin olduğu ruhsal özelliklere dayanan mecazi açıklamalarla izah eden bakış açısıdır.

Tarihsel yorumlama: Herodotus tarafından kurulmuştur. Mitler ve tanrılar Yunan kültürüne her zaman diğer kültürlerden alınmıştır. Daha sonra Poseidon olarak adlandırılan Libyalı tanrılar veya Zeus, Athena ve Apollo diye bilinen Mısır tanrıları bulunmaktaydı. Tanrıların isimlerinin ve vasıf­larının yorumları bu anlayışa kanıt olarak hizmet etmektedir.

19. yüzyılda mit çalışmaları artık sistematik bilimsel bir disiplin kimliği kazanır. Dahası 19. yüzyıla kadar mit dendiğinde neredeyse tamamen “Yunan Mitleri” anlaşılırken bu yüzyıldan itibaren hemen hemen bütün milletlerin mitolojisi olduğu gerçeği ortaya çıkar.

Aydınlanma hareketi mitleri “akıldışı” olarak görmesine ve onlara karşı olumsuz bir tavır almasına rağmen Handel’in Admeto ve Semele, Mozart’ın Idomeneo, Christop Gluck’ın Iphigénie en Aulide gibi eserlerinin kaynağı eski Yunan mitolojisidir.

Kült, yüce ve kutsal olarak bilinen varlıklara, nesnelere karşı gösterilen saygı, onlara tapınış, inanç örüntüsü olarak tanımlanmaktadır. Dolayısıyla bu sorunun cevabı B şıkkıdır.