EDEBİ MOTİFLERİN MİTOLOJİK KÖKENLERİ-II

Sümer-Akat-Asur mitolojilerinde arslan başlı bir kartal, yağmur, fırtına, şimşek ve gök gürültüsü tanrısı Ninurta’nın sembolüdür. Ninurta, insan şeklini almadan gökyüzünde fırtınanın topladığı siyah, büyük bir bulut olarak tasavvur edilmiştir. Bu bulut, geniş kanatlarını iki
yana açmış, gökyüzünde uçmakta olan aslan başlı bir büyük kuş gibi düşünülmüştür

1. Omuzlarında ok şeklinde ışıklar fışkıran bir erkek figürü.
2. Elinde ışıkları temsil eden testere biçiminde dişli hançer bulunan bir insan figürü. (Bu testere güneşin karar verme, adil olma kavramlarıyla ilişkisini simgeler.)

3.Doğarken ve batarken bir ayağını bir dağ tepesine koymuş bir erkek figürü. Bazı
araştırmacılar güneş tanrısının elindeki testereyi, karanlıklardan doğan güneş ışını olarak karanlıkları açan bir anahtar şeklinde yorumlamışlardır.

Âb-ı hayatın kaynağı Gılgamış efsanesine, hatta bu efsanenin de temelinde bulunan Sümer mitolojisindeki daha eski bir motife dayanır.

Ab-ı hayat mitolojiden efsaneye geçildikten sonra, efsanelerdeki kahramanların bir türlü ele geçiremedikleri bir nesne olmuştur. Oysa “hayat suyu” veya “hayat bitkisi” eski Sümer ve Bâbil mitolojilerinde tanrıların elde edebileceği bir şeydir. Çoğu zaman o, tanrıların yerine geçip onun sembolü olur.

Gılgamış efsanesinde ebedî hayat bağışlayan bitkiyi Gılgamış’dan bir yılan kaçırır.

Mezopotamya’da eski Sümer’de adı Dumuzi (Temmuz) olan fakat değişik bölgelerde ve zamanlarda Asur, Marduk, Baal, Adonis, Attis, Osiris gibi değişik adlarla adlandırılan ölen ve dirilen bitki tanrısı tarih boyunca Yunanistan’da, Anadolu’da, Suriye’de, Lübnan’da, Filistin’de birbirine esasta benzeyen fakat teferruatta ayrılan âyinler ve merasimlerle varlığını ve etkisini sürdürmüştür.

Ölen ve dirilen tanrılarla ( Temmuz) Hz. İsa arasında, etik ve din anlayışındaki büyük ayrılığa rağmen bazı benzerlikler bulunmaktadır. Bilhassa Hristiyanlıkta onun çarmıha gerildikten sonra tekrar dirilerek gökyüzüne çıktığına inanılması bu benzerliklerin en önemlisidir.

Kaf dağında yaşadığı söylenen efsanevî mevhum bir kuş olan Anka, Divan edebiyatında yokluğun ve kanaatin timsali olarak geçer.

İslâmiyet’te devlet ve iktidarla, baht ve talihle birleştirilmiş ve İslâm edebiyatında Hüma kuşu, “devlet kuşu, talih ve baht kuşu” olarak kabul edilmiştir. Efsaneye göre devlet kuşu diye adlandırılan ve çok yükseklerden uçan bu kuşun kanadının gölgesi kimin başına düşerse, o padişah olurmuş

Hüdhüd, “çavuş kuşu”, İslâm mitolojisine göre Hz. Süleyman’ın emrinde bulunan kuşlardan biridir

Edebiyatta siyah rengi ve güzel kokusu bakımından misk sevgilinin saçına benzetilir. Bu yüzden zülf, siyah, koku kelimeleriyle, geldiği yer dolayısıyla da Hıta, Huten ve Çin kelimeleriyle ses benzerliği dolayısıyla da “çın” (doğru), hatâ (yanlış) kelimeleriyle beraber kullanılır; bu kelimeler etrafında çeşitli kelime oyunları ve sanatlar yapılır.

İslâm kaynaklarında da güneşin mitolojik sembollerinden birinin kartal olduğunu tespit ediyoruz. Nitekim İslam edebiyatında, özellikle Divan edebiyatında geceyi ve karanlıkları dolayısıyla ölümü aşarak yeniden her sabah doğudan doğan güneş, bir kartala ve kartal türüne mensup bâz, şahbâz, “şahin, doğan” gibi kuşlara benzetilmiş; ayrıca tavus ve horoz da onun sembolleri arasına girmiştir.

Hüma kuşu, Divan şiirinde, “ hümâ-yı aşk, hümâyı devlet, hümâ-yı saltanat, hümâ-yı himmet, hümâ-yı maksad, hümâ-yı kuds, hümâ-yı nâz, hümâ-yı merâm, hümâ-yı marifet, hümâ-yı izzet, hümâ-yı hüsn, hümâ-yı dil” vb. pek çok şeye izafe edilerek yer almaktadır. Ayrıca, “hümâ-tal’at, hümâ-sâye, hümâ-pervâz, hümâ-pâye, hümâ-şeref” vb. sıfatlar da hümânın güzel özelliklerini taşıyan kişi ve nesnelere uygun görülür.

Bütün klâsik İslâm ve Divan edebiyatı şairleri, Arapların Tay boyundan ve meşhur Arap şairi ve reislerinden olan Hatem-i Tay’in cömertliğini bir darb-ı mesel hükmünde kullanırlar ve onun cömertliğini memduhlarının cömertliği ile mukayese ederler.

Bu efsanevi kuşun Hint mitolojisindeki “garuda” kuşudur.

İran şairi Attar (öl. 1221) Man­tı­ku’t-Tayr (Kuşların Dili) adlı eserinde Hüdhüd’e önemli bir rol vermiştir. Çünkü bütün kuşlar, onun kılavuzluğu altında, Simurg’u aramak için yola çıkarlar.

Siyah renkli ve güzel kokulu olan misk, kalbe ve dimağa kuvvet verdiği için, eskiden tıpta ilaç olarak
kullanılırmış.

Yemen’de çıkan akik taşı Süheyl adlı yıldızdan rengini aldığı için bütün akiklerden renkçe daha parlakmış ve ruhtaki sıkıntıyı dağıtırmış.

Divan şiirinde dudak renk bakımından akike benzer. O, içinde inciler (dişler) saklayan saf akikten bir kutucuktur. Yine âşığın gözyaşları da akik rengindedir. Şiirlerde, tenasüp yoluyla çıkarıldığı yer olan Yemen ve Süheyl yıldızı ile birlikte kullanılır.

Simurg, tasavvuf­ta ve tasavvufî Türk edebiyatında Attar’ın Mantıku’t-tayr’ı ile Nevâyî’nin Lisânü’t-tayr’ından mülhem olarak vahdet-i vücûd düşüncesi içerisinde adem-i mutlak’ın sembolüdür. Simurg, otuz kuş olarak ele alınınca çokluğu ifade eder, oysa varlığın birden çok olması vehmî ve hayalîdir. Anka gibi, çokluğun da adı var kendisi yoktur. Diğer taraf­tan Simurg, kuşların tek padişahı olması dolayısıyla birliği ve gerçek varlığı, yani Allah’ı ifade eder.

Hz. İsa Divan edebiyatında, Hz. Meryem’in İsa’ya gebe kalışı, doğumu esnasında ve bebekken gerçekleşen olağanüstü haller, peygamberlik mucizeleri, özdllikle elle dokunması ve nefesi ile körleri gördürüp hastaları iyi etmesi, ölüleri diriltmesi, dünyaya değer vermemesi, ölmeyip göğe yükselmesi, dördüncü kat gökte bulunması, maddeden arınmış olması ve hiç evlenmemesi gibi birçok yönleriyle çeşitli hayal ve sembollere konu olmuştur.