EDEBİ MOTİFLERİN MİTOLOJİK KÖKENLERİ-I

Yakındoğu etkileri sonucu, halkın zevkine hitap eden yeni bir popüler edebiyat, yani novella (romans) edebiyatı doğmuştur.

Klâsik İslâm edebiyatındaki romans kahramanı Leylî; İştar, Astarte, Afrodit, Venüs, Beltis, Mylitta Atargatis (Yunanca: Derketo), Artemis gibi çeşitli adlarla anılan aşk ve savaş tanrıçasının yüzyılları aşarak klâsik Yakındoğu edebiyatına ulaşmış temsilcilerinden en önemlisidir.

Ay ve Venüs yıldızı, hem aşk tanrıçasının sembolü olmuş hem de klâsik İslâm edebiyatındaki aşk hikâyelerinden biri olan Leylî’de simgeleşmiştir. İslâm edebiyatındaki romans kahramanı olan Leylî, kendi adıyla müsemma olmak üzere leyl “gece” kelimesinin bir türevidir. Doğudaki ideal kadın güzelliği imajına uygun olarak güzelliği, güzel kadını ve sevgiliyi temsil etmektedir. Divan edebiyatında onun güzelliği çoğu kez Aya, Venüs yıldızına benzetilerek ifade edilmiştir. Yine bu bağlamda, Ay ve Venüs yıldızı gibi karanlık gökyüzünü temsil etmesi bakımından kaplan, Leylî ile birlikte divan edebiyatında bulunan motif­lerdendir.

Kaplan, mitoloji ve Yakındoğu edebiyatında sadece aşk ve savaş tanrıçasıyla ilgili bir sembol değildir. O, aynı zamanda karanlığın ve gecenin de sembolüdür. Karanlığı, geceyi, aşk ve savaş tanrıçasını ve dolayısıyla kadını, doğumu, çoğalmayı, hayatı ve ölümü temsil eden kaplanın derisi bir sembol haline gelmiş, özellikle insanların maddeye yönelik arzuları ve isteklerine yenilmeyen, yani nefsinin heveslerine kapılmayan, böylece maddeden uzaklaşarak ilahiliğe ulaşan insan iradesini temsil etmiştir. Kaplanın bu özelliği bizim edebiyatımızda önemli bir yer tutmakta, şiirsel söylemlerin arka planını meydana getirmektedir. Meselâ şairler, ıstırap içinde kendi vücudunu döverek mor ve siyah lekelerle dolduran âşığı, kaplanın/ leoparın (peleng) derisindeki siyah lekelere çağrışım yaparak betimlemişler; âşığın böylece maddi arzularından sıyrılarak ilâhi bir mertebeye ulaşmış olduğunu bu imajla anlatmışlardır.

Leyli'nin bereket, aşk ve savaş tanrıçasının daha başka simgeleri de vardır. Mesela İştar bir röliyefde Anat olarak bir aslanın üstünde ayakta durmakta, bir elinde hayatın sembolü olan yılanı, bir elinde de aşkın sembolü olan lotus çiçeğini tutmaktadır. Fakat o, her zaman hayatın ve aşkın tanrıçası değildir; o, aynı zamanda savaşın, karanlığın ve tehlikenin de tanrıçasıdır. Meselâ bir Kenan mitinde İştar, “pencerenin önünde oturup dışarısını seyreden bir fahişedir”. O sayısız âşıklarıyla flört eden, onları aşk acısıyla kıvrandırarak öldüren kadındır. Onun bu vasfı Gılgamış efsanesinde de bulunur. Bu da gösteriyor ki İştar’ın sevgisi tehlikeli bir sevgidir. Leylâ, zâlim ve âşıklarını öldüren İştar gibi Mecnûn’a zulmetmemiş olsa da, Mecnûn’un aklını kaybetmesine sebep olmuştur. Aynı şekilde divan edebiyatında Leylî’nin çeşitli versiyonları olan sevgili de bakışlarıyla âşığını öldüren, acımasız, başkalarıyla flört eden kadındır.

Divan edebiyatında yılan sevgilinin saçıdır. Genel olarak bu benzerlik sevgilinin saçının kıvrım kıvrım ve uzun olmasına dayanmaktadır, çünkü yılan da kıvrılarak hareket eder ve uzundur. Tanrıçanın elindeki yılan artık sevgilinin saçını mecazen sembolize etmiş olmasına rağmen yine de eski anlamına yakın bir anlamda beyitlerde muhafaza edilmiştir. Zira divan edebiyatında saç, uzunluğu bakımında ömrü yani hayatı sembolize eder. Sevgilinin yılana benzeyen saçı da zalim ve acımasız aşk ve savaş tanrıçasının elindeki yılan gibi hayatı sembolize etmektedir. Âşıklarına mutluluk getirmeyen zalim tanrıça gibi sevgili de saçının uzun ve siyah tellerine bağlanan âşıklarını ıstırapla kıvrandırmakta ve acıyla ağlatmaktadır. Sevgilinin uzun ve siyah saçlarının uçlarına bağlanmış olan âşıklar ise hayatları boyunca karanlıkta, aç, şaşkın, yolunu bulamayarak yerlerde sürünmektedirler

“Ömr-i dırâz” (uzun ömür) ifadesi ile şair, sevgilinin uzun, yerlere kadar uzanan siyah saçlarını anlatmak ister. Bu siyah saç tıpkı Hüsrev’in siyah renkli, adı Şebdîz olan atına benzemektedir. Çok hızlı hareket eden Şebdîz gibi sevgilinin saçı da devamlı hareket halindedir. Üstelik bu siyah saça bağlı gönüller umutsuz ve yerlerde sürünmekte, arzu ettikleri sevgilinin parlayan yüzüne bir türlü ulaşamamaktadırlar. Saçın karanlığı içinde kaybolmuş, yollarını kaybetmiş bu gönüller, ışığa kavuşamadıkları, sevgiliye ulaşamadıkları için kanlı gözyaşları dökmektedirler.

Divan edebiyatında da saç-yılan-ömür kavramları arasında açık bir ilişki bulunmaktadır. Ancak saç-yılan-ömür arasındaki bu ilişki divan edebiyatında çeşitli kalıplaşmış imajların gelişmesiyle birbirinden ayrı söylemler içerisindeki iki ayrı grupta toplanmıştır; saç-ömür; saç-yılan. Bu iki ana gruptaki ilişkiler zamanla daha başka imajları da kendi etraf­larında toplamışlardır. Bazen
de saç-ömür ve saç-yılan birbirleriyle bir beyitte başka söylemlerle birleşerek yan yana gelmişlerdir.

Divan edebiyatında saç, uzunluğu bakımında ömrü yani hayatı sembolize eder.

Divan edebiyatında sevgilinin saçı, aşk ve savaş tanrıçası İnanna (İştar, Astarte, Afrodit)’in elindeki hayatı temsil eden yılanı aklımıza getirir. En eski, Sümer efsânesi Gılgamış’tan beri hayat suyunu bulan ve ebedî hayata, ölümsüzlüğe kavuşan yılan olmuştur. Divan edebiyatında da saç-yılan-ömür kavramları arasında açık bir ilişki bulunmaktadır.

Tasavvufa göre Kâ’be bir semboldür. Asıl Kâ’be gönüldür. İlahi aşk gönülde tecelli ettiği için gönül de bir Kâ’be sayılır. Allah’ın evi olduğu için de gönül ile benzerlik kurulur. Edebiyatta aşk, sevgi, güzellik, kavuşma vs. imajlar için Kâ’be adı çokça anılır. Sevgilinin yüzü ve mahallesi Kâ’be’ye benzetilir. Âşık orada dolaşmakta Kâ’be’yi tavaf etmiş olur.

Karanlığı, geceyi, aşk ve savaş tanrıçasını ve dolayısıyla kadını, doğumu, çoğalmayı, hayatı ve ölümü temsil eden kaplanın derisi bir sembol haline gelmiş, özellikle insanların maddeye yönelik arzuları ve isteklerine yenilmeyen, yani nefsinin heveslerine kapılmayan, böylece maddeden uzaklaşarak ilahiliğe ulaşan insan iradesini temsil etmiştir.

Geleneksel kabul olan kalıplaşmış imaj da yüzün bir çiçek bahçesi ve gül bahçesi olarak düşünülmesidir. Zira iki yanağın gül veya lâle, gözlerin nergis, dudakların gonca olarak düşünüldüğü bu bahçe, doğrudan doğruya bahçenin ar­ketipi olan cennet ve cennette Hz. Havva’yı kandıran cennetin bekçisi olan yılan imajını ortaya koymaktadır. Böylece yüz kutsal bir anlam kazanmakta ve gizli bir hazine olmaktadır. 

Hayatla ilgili kalıplaşmış diğer imaj da yılana benzetilen zülf ile âb-ı hayâtı simgeleyen sevgilinin dudağı arasındaki ilişkide bulunur. Saç, sevgilinin yüzündeki âb-ı hayâtı simgeleyen dudağa erişmek ve onu korumak için yüzün etrafını sarmıştır. Bu imaj aşk ve savaş tanrıçasının elindeki hayatı simgeleyen yılan sembolüyle sevgilinin hayat vadeden dudağına bir yılan gibi kıvrılarak ulaşmaya çalışan saçın arasında hala uzak da olsa bir ilişkinin var olduğunu göstermektedir. Divan edebiyatında saç, ömürle ilişkilendirilmiştir. Bir taraf­tan ise yılan, yüz ve dudakla birlikte bir motif olarak hayatı simgelememiş; fakat hayat bahşedici olarak bahsedilen dudağın koruyucusu durumuna düşmüştür.

Efsaneye göre Hz. Süleyman tılsımlı mühre sahip olduğu için bütün hayvanlar ve kuşlar ona itaat etmiştir

Camasb-nâme adlı mesnevidir.

Divan edebiyatında 15. ve 16. yüzyılların başlarında sevgilinin hala Yakındoğu mitolojisindeki aşk ve savaş tanrıçasının bir uzantısı olarak ideal kadını, ideal güzeli sembolize ettiğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Aksi halde divan edebiyatında tasavvur edilen sevgiliyi bütün tezatları ve anlaşılmaz yönleriyle anlamamıza imkân yoktur. Böylece divan edebiyatındaki kadın hala mitolojik kişiliği ile ve anlam zenginliği ile şiirimizde devam etmiştir

15. ve 16. yüzyılların ilk yarısından sonra özellikle 16. yüzyılın sonlarından itibaren sevgili anlatımında saç-ömür ve saç-yılan kavramlarının etrafında toplanan âb-ı hayat, cennet, bahçe, gizli hazine gibi kavramlara yer verilmiştir.

Fuzûlî, zülf ile karanlık, sevdâ, zencîr, cünûn gibi kavramları daha sık beraber kullanmıştır.

Nailî divanında zülf daha çok tılsımla zülfe bağlanan gönüller, sevdâ, karanlık, sünbül, müşk kavramları etrafında toplanan imajlarla beraber kullanılmıştır.