TÜRK HALK KÜLTÜRÜ VE MİTOLOJİ

Kültürler, yakın ve uzak komşu kültürlerden yayılma, ödünç alma, taklit ve benzeri yollarla etkilenerek de değişirler. Ancak, bu yolla kültür değişmelerinde alınan öğeler millî bünyeye ve ulusal karaktere uyum sağlayarak ödünçlendiği müddetçe, ulusal yaratma dinamikleri, o kültürü özgün kılan millî kimliği üretmeye devam eder. Bu süreç kültür değişmesi olarak adlandırılır.

Resmi kültüre “kitabî kültür”, “yüksek kültür” gibi adlar da verilir.

Halk kültüründe “mit”lerin yer aldığı türlerin başında “halk inançları” (folk beliefs) ve “efsane”ler (legends) gelir. Bunları diğer sözlü edebiyat türleri takip eder.

Türk halk kültüründe yeryüzünde bulunan tanrılar, olağanüstü güçler veya kutsal ruhlar olarak karşımıza Umay, çocuğun eşi, Albastı, Karabasan, Kara Koncolos, Karakura, Erkebit, Hırtik Murtik, Demirkıynak, Sarıkız, Kul, Çarşamba Karısı, Yol Azdıran, Şubat Karısı, Kapoz, Mayısa, Arap, Hızır, Bozatlı İhtiyar, ağaç ruhu, su ruhu, dağ ruhu diye adlandırılan varlıklar olarak çıkmaktadır.

İslâmiyet’in kabul edilmesiyle  bir yönüyle çocuğun “eş” veya “son”u (plasenta) ile ilgili
halk inançlarında yaşarken diğer yönüyle de Hz. Fatma kültüyle birleşerek pek çok bakımdan İslâmileşir. Hatta Hz. Fatma kültünün Türkler arasında aldığı şeklin oluşumunda Umay kültü son derece önemli bir rol oynamıştır. Aynı şekilde, kutsal Sarıkız kültünün oluşum sürecinde de Umay Ana kültünün tesiri olmuştur. Bu bağlamda en dikkat çekici süreklilik unsurlarının başında Gök Tanrı inancı döneminde ve günümüzde kamlık dininin tesiri altında olan Türk topluluklarında yapılan geleneksel sağaltma ocaklarında ocaklıların kullandığı geleneksel sözlü formülün “benim elim değil Umay Anamın eli” şeklinden “benim elim değil Hz. Fatıma Anamın eli” haline dönüşmesidir. İslâmiyet’i göreceli olarak daha yakın zamanlarda kabul eden Türk topluluklarından Kırgız ve Kazaklar da eski şeklin İslâmî bir muhteva kazanarak devam ettiği görülür. Hakas Türkleri gibi şamanist Türk topluluklarındaysa doğrudan doğruya Umay tanrıça kültünün ad ve işleviyle devam etmektedir. Umay’ın Gök Tanrı dininde aldığı çocuk ve hamile kadınları koruyucu ruh halinin İslâmiyet’in kabulüyle birlikte ortadan kalkarak Divan-ü Lügat it Türk’te, “umay” kelimesinin dar anlamıyla “rahim”, “döl yatağı” ya da daha yaygın olarak doğum yaptıktan sonra kadının rahminden çıkan bir şey olan ve rahimdeki “çocuğun eşi” veya “son” denilen “plasenta” olarak Kaşgarlı Mahmut tarafından kullanıldığı görülür. Kaşgarlı Mahmut “Umay’a tapan kimse çocuk sahibi olur” (Umayqa
tapınsa ogul bulur) şeklindeki atasözünü de bu anlamda yorumlar. Zaten bir Müslüman olarak başka bir anlamını düşünmesi de mümkün değildir.

Lohusa kadınların ve yeni doğmuş çocukların korunması için, loğusa kadına gelincik ve meyan kökü şerbeti gibi kırmızı renkli bir şeyler içirmeye, kırmızı atlas kaplanmış yorgan örtmeye, başına kırmızı renkli şal veya kurdele bağlamaya, loğusa kadını yalnız bırakmamaya ve odasında mutlaka demir bulundurmaya çalışılır. Geleneğe göre alkarısı erkeğin bulunduğu yere giremez. Ayrıca, al karısının loğusa kadına basarak eziyet etmeye
başladığına hükmedildiği zaman silah atma vasıtasıyla da hastanın korunacağına olan inanç yaygındır.

Kış aylarında istedikleri herkesin sesini taklit ederek insanları aldatarak çağıran ve rast geldikleri insanlara sorular sorup olumsuz cevap aldıklarını ellerindeki tarakla öldüren kötü ruhlara Kara Koncolos adı verilir.

Türk halk kültüründe varlığına inanılan olağanüstü varlıklardan birisi de “Hırtik” adını taşır. “Hırtik” adı verilen varlık yarı insan yarı hayvan olarak düşünülür. Fırat ve Dicle nehirlerinde deniz kızı yaşadığı inancıyla da ilişkili olmalıdır. Elazığ ili Palu ilçesi civarında, Hırtik’in Murat Nehri’nde yaşayan yarı insan yarı hayvan şeklinde bir yaratık olduğuna inanılır. Yaşlıların özellikle çocukların nehir kenarına inmesini engellemek için söylediği ama herkesin belli belirsiz görüp duyduğu ve varlığına inandığı, insan yiyerek yaşayan ve çok az görülen bir varlık olarak nitelendirilir.

Türk halk kültüründe varlığına inanılan olağanüstü varlıklardan birisi de “Demirkıynak”tır. Demirkıynak, Balıkesir’in Bigadiç Dağları’nda yaşayan ve ağaç, hayvan hatta futbol topu dâhil her kılığa girebilen ve aniden ortaya çıkarak korkunç sesler çıkararak insanları korkutan ve son derece pis kokan bir yaratıktır. Göründüğü insanın if­lah olmayıp delirdiğine inanılır.

Memorat: Olağanüstü güç veya güçlerle görme, dokunma, hissetme ve konuşma yoluyla kurulan kişisel iletişim ve tecrübeye bağlı kişisel anlatılar.

Orta Anadolu’da Yozgat, Çankırı ve Çorum civarında “Yolazdıran” adlı bir olağanüstü varlığa inanılır.

Gelincik adı verilen hayvanın olağanüstü özelliklere sahip olduğuna, insanların
özelikle de kadınların bütün konuşmalarını duyabildiğine ve iğnenin gözünden
bile geçebildiğine inanılır. Onu saygıyla anmayan kadınların yaptıkları işleri bozabilir, yemeklerini çalabilir; hatta yakınlarının ölümü gibi felâketlere bile yol açabileceğine inanılır. Bu nedenle kırsal kesimde yakın zamanlara kadar pek çok ev hanımı onu hoş tutmaya ve hakkında kötü konuşmamaya özen gösterirdi.

Kara Yılan: Altay inançlarında Yeraltı tanrısı Erlik’i simgeleyen ve O’nun kamçısı olarak algılanan mitolojik hayvan.

Atalar kültü, ölmüş olan ataların ölüm sonrasında da tanrısal olağanüstü güçlere sahip olduklarına inanılıp sıkışık anlarında kendi soylarından yaşayanlara yardım ettiklerine inanılması esasına bağlı olarak oluşan inanç ve tapınç örüntüsüdür.

Halk arasında gök kuşağının altından geçenin erkekse kız, kızsa erkek olacağı inancı yaygındır. Bu şekliyle gök kuşağı cinsiyetleri değiştirebilen olağanüstü güce sahip mitolojik bir varlık olarak düşünülmektedir.

Henüz mevsimin kış olmasına rağmen tepedeki filizi yemek için giden tekeyi gören Mart ayı, kendisi gelmeden tekenin bahar havasına girmesine kızar. Yalvararak Şubat ayından iki gün borç alır ve bir fırtına çıkarır. Filiz yemeye giden teke bu fırıtına da soğuktan donarak ölür. Çünkü Mart ayının Şubat’tan ödünç iki günü unuttuğu ve geri vermediği inancıyla, halk arasında bu olaydan sonra Şubat ayının 28 gün çektiğine inanılır. Donup ölen tekenin adının “Tuşkek” olması nedeniyle de Şubat ayının son günlerinde çıkan fırtınaya “Tuşkek Fırtınası” denilir.

Her biri bir hayvan adıyla anılan ve 12 yıllık bir devre hâlinde tamamlanan bir takvim sistemi. Türklerin icat ettiği ve yüzyıllar boyunca kullandığı bu takvim halen küçük değişikliklerle Çinliler tarafından kullanılmaktadır.

Aynı şekilde “çam sakızı”nın kökeni de halk kültürümüzde bir mitsel efsanede Hz. Muhammed ile ilişkilendirilerek anlatılır. Bu efsaneye göre, Hz. Muhammed terleyince alnındaki teri sıyırıp çam ağacına doğru atmış. Bu olaydan sonra çam ağacından sakız akmaya başlamıştır. Bu nedenle de çam sakızı her derde deva bir ilaç olarak halk tıbbında  kullanılmaktadır. Halk dininde “gerçek” olarak inanılan bu inaç ve onun kökenini izah eden bu mitsel efsane Hz. Peygambere dayandırılarak aynı zamanda İslâmileştirilmektedir.

Yarasanın tüysüz olması aldığı bir bedduaya bağlanır. Efsaneye göre Hz. Süleyman kuş tüyünden bir saray yapmak ister. Fakat yarasa işini bahane ederek tüylerini vermeye gitmez. Bunun üzerine Hz. Süleyman beddua edince yarasanın tüyleri dökülür.

Soy kaynağı olarak algılanan ve ezelden beri var olduğuna inanılan tapınç konusu, hayvanla
simgelenen ana ruhuna hayvan ana denir.