MİT,MİTOLOJİ VE EDEBİYAT

Mit” (myht) kelimesinin kökeni, Yunancada “anlatı” veya “hikâye” anlamına gelen “mythos”tur. İnsan davranışları ve inanışları için model teşkil eden, hayata anlam ve önem kazandıran, dolayısıyla insanın kendi hayatını ve etkinliklerini anlamlandırmasını sağlayan ve çoğu zaman bir yaratılışın öyküsünü anlatan geleneksel olarak yaşadıkları toplumlarca “kutsal” ve “gerçek” kabul edilen anlatılara “mit” (myht) adı verilir.

Yüce ve kutsal olarak bilinen varlıklara, nesnelere karşı gösterilen saygı, onlara tapınış, inanç örüntüsü.

a. Mit, tanrısal ve olağanüstü varlıkların eylemlerinin öyküsüdür. 

b. Mitlerde anlatılan bu öykü, kesinlikle “gerçek” ve “kutsal” olarak kabul edilir. 

c. Mit, her zaman için bir “yaratılış” ve “köken”le ilgilidir. Bir şeyin nasıl hayata geçtiği ya da bir davranışın, bir kurumun, bir çalışma biçiminin nasıl yaratılmış olduğunu anlatır. Bu nedenle de mitler, insana özgü her anlamlı eylemin örnek tiplerini (modellerini) oluşturur. 

ç. Hem gerçek hem de kutsal kabul edilen bir öykünün anlattıkları, onlara gerçek ve kutsal olarak inananlar tarafından örnek alınıp takip edilmesi gereken bir model olarak düşünülür. Dahası gerçek ve kutsal olan bu inanış ve davranış biçimleri “sosyal bir ferman” (social charter) niteliğine bürünerek o sosyal ve toplumsal yapıdaki davranış ve düşünüş biçimlerini etkileyip yönlendirici bir konuma yükselir. 

d. İnsan, miti bilmekle nesnelerin “köken”ini bilir, bu nedenle de, nesnelere egemen olmayı ve onları istediği gibi yönlendirip kullanmayı bu bilgiyle başarabileceğine inanır. Bu bilgi, “dıştan” ve “soyut” bir bilgi olmayıp mitin bir tören havası içinde anlatılması veya kanıtını oluşturduğu törenin (ritüelin) gerçekleştirilmesiyle, tören (rit) biçiminde yaşanan bir bilgi söz konusudur. 

e. İnsan, mitlerin anlattıklarını kanıtladığına inanılan ritüeller aracılığıyla, kendisine, yeniden anımsatılan ve yeniden gerçekleşme aşamasına getirilen olayların kutsal, coşku verici gücünün etkisine girmek amacıyla bu törenleri yaşar. 

Mitlerde olayları birbirleriyle “eş süremli” (senkronik) olarak algılayan dolayısıyla hepsini “şimdi”ye ve şimdiki zamana bağlayarak açıklayan zaman yer alır. 

Mitlerdeki bu zaman anlayışına göre geçmiş şu ana taşınabilecek bir “şimdi”dir; asla geri getirilemeyecek bir zaman olarak düşünülmez 

Mitlerdeki kutsal mekan, başlangıçta, yaratılışla ilişkili olduğu için çevresine de bu yönde bir anlam kazandırma işlevine sahiptir. Böylece mit sayesinde ilkel toplum insanının zihninde evreni ve dünyayı bir düzen içinde algılama imkanı ortaya çıkar. Bu kutsal mekân merkezdedir ve diğer nesneler, merkeze olan bağlantılarıyla anlam kazanırlar. Merkezdeki bu “kutsal sabit mekân”a bağlı olarak yönler belirlenir ve adlandırılırlar. 

Mitolojik zamanı aşamamış ve yaşam tarzı olarak ilkel topluluklarda çok yaygın olarak görülen mitlerdir. İlkel insanın kafasında oluşturduğu sorulara cevap vermeyi soyut ve somut her türlü varlığın kökenini izah edip açıklamayı amaçlayan mitlerdir. Yoğun olarak Teogoni mitlerinin oluşmadığı tek katlı bir kültüre sahip topluluklarda birincil öneme sahip olarak yer alırlar. Bununla birlikte tanrılar hakkında Teogoni mitlerine sahip daha yoğun ve karmaşık kültüre sahip topluluklarda da ikincil bir öneme sahip köken açıklayıcı anlatılar olarak hemen her kültürde karşımıza çıkarlar. 

İnsanların nereden geldiklerini veya nasıl oluştuklarını konu edinen mitlerdir. Türeyiş mitleri de denilen bu tür mitler, ilk insanın yaratılmasından, insan topluluklarının, kabilelerin, soyların boyların ortaya çıkmasına kadar geniş bir alanı içerir. 

İnsan ve dünyanın geleceğini veya sonunu konu edinen mitlerdir. Tarihsel zaman anlayışının ortaya çıkması geçmiş, şimdi ve gelecek algısına bağlı zaman tasarımı ve kabulü beraberinde dünyanın sonu ve kıyamet anlayışını da getirmiştir. Çok nadir olarak bazı ilkel kavimlerin mitolojisinde dünyanın sonu düşüncesini içeren mitler yer almaz. Bu tür birkaç topluluk dışında evrensel olarak dünyanın sonu ve bunun belirtileri, nedenleri gibi konuları içeren mitler hemen hemen her kültürde yer alırlar 

Mitler insan davranışları için örnek modeller olarak işlev görmektedir. Mitlerin temelinde tanrıların ve kültürel kahramanların yaratıcı, biçimlendirici etkinlikleri yatar. İlke olarak bütün insan faaliyetleri ve büyük başlangıç olaylarındaki bütün algılanabilir etkinlikler için örnek ve model bulmak mümkündür. Mitlere inanan bir kişinin buradaki payı bu örnekleri ezberleyip saklaması, davranışlarında onları izlemesi ve bu amaçla yapılan törenlerde onları tekrarlayarak kopyalaması gerçeğinde yatmaktadır. Mitlerin sayısız özel işlevleri vardır, fakat bir genelleme yaparak onların davranış için kavramsal bir temel ve pratik davranış örnekleri sunduklarını söyleyebiliriz. 

Mitler ifade ettikleri simgeler nedeniyle, içinde yaratıldıkları kültürün ideolojisini oluşturan ilkel din ve bilimin ifadesidir. Her kültür sahibi topluluk veya millet kendi varlığı da dâhil içinde yaşadığı yakın çevreyi ve yaşam sonrası hayatının devam edeceği tasavvurî/sanal çevreyi anlamlandırıp oluşturduğunda, kültürel ideolojisi veya dünya görüşü anlamında mitlerini ve bunların toplam ifadesi olarak da mitolojisini oluşturmuş oluyordu. Bir başka ifadeyle bir toplumun kâinat ve hayat karşısında aldığı olabildiğince yalın ve “kendi”ne ait düşünce ve davranış tiplerini mitleri içerir ve yönlendirir, denilebilir. Mitlerle bir milletin varlık sahnesine çıkması ve ulusal kimliğini şekillendirmesi arasındaki ilişki bu bağlamda daha rahatça görülebilir. Oluşmaya başlayan bir dil etrafında, “biz” zamiriyle bağlanan bir klan veya kandaş topluluk, etrafındaki maddi veya manevi varlığı açıklayan “mit”leriyle kendi toplumsal varlığını ve kimliğini idrak eder; bütün tematik değişmelere rağmen dil ve dilin bağlayıcılığı içinde söz konusu topluluk “toplumsal kimliği”ni sürdürür. 

Mitin icra bağlamı normal durumlarda bir ritüel, kullanımı onaylanmış bir davranış biçimidir. Mit, kutsal bir davranış şekli için meşruiyet sağlamaktadır. 

Mit, kutsal bir tarih olduğundan sadece içeriğinden değil, somut kutsal örneklerinden dolayı da doğru ve gerçek bir tarihtir. Köken mitlerinin anlatımı çoğu zaman kültle bir arada yürütülür. Çünkü o kültün kendisidir ve hangi kültün hangi amaçlarla kutlanılacağına dair katkıda bulunur. 

Mitoloji veya “mitbilim” dünyanın en eski araştırma alanlarından birisidir. 

Mitoloji (Myhthology) sözcüğü eski Yunanca “mythos” ve “logos” sözcüklerinin birleştirilmesiyle oluşturulmuştur. Temel olarak “söz” kavramını karşılamak için kullanılan bu iki sözcüğün anlamlarıysa birbirinden çok farklıdır. Öyle ki, “mitos” söylenen veya duyulan sözdür. Logos sözcüğüyse “insanda düşünce, doğada kanun” anlamındaydı. Daha sonraları “logos” sözcüğünden “bilim” anlamına gelen “loji” sözcüğü oluşturulmuştur. Mitoloji, “mitbilim” veya “mitçalışmaları” anlamına gelmektedir. 

Mitlerin doğuşuyla ilgili ilk düşünce üretenlerden birisi de M.Ö. IV. yüzyılda yaşayan Sicilyalı Evhemerostur. Evhemeros, halk tarafından “uydurulduğu”nu ileri sürdüğü mitlerde “tarihî gerçeklik” olduğunu düşünür. Ona göre, mitlerde daha önce yaşamış krallar, kahramanlar tanrılaştırılarak anlatılmaktadır. Evhemeros’un bu düşüncesi çok daha sonraları, ilk Hristiyan bilginler tarafından “puta tapanları” (pagan) Hristiyanlaştırmada kullanılmıştır. Pagan dinlerinde olan “puta tapanlar”ın tanrılarının eskiden yaşamış birer insan oldukları ileri sürülerek “kutsal”lıklarından arındırılmışlardır. Bu yaklaşım mitoloji çalışmalarında daha sonraki zamanlarda da kullanılmış ve “Evhemerism” olarak adlandırılmıştır. 

Mitleri “kutsal”lıktan arındırmayı amaçlayan bu yaklaşım Antik çağdan başlayarak günümüze kadar devam etmiştir. 

a. Mitleri Terminolojik Arındırma: Terminolojik bir mitolojiden arındırmadan bahsetmek mümkündür. Bu, asıl kelimenin yani mitin kaçınıldığı fakat hikayenin korunduğu anlamına gelmektedir. 

b. Mitleri Bütünleyici veya Dengeleyici Arındırma: Mitolojiden arındırmanın diğer ana şekli bütünleyici ve dengeleyici olarak nitelendirilebilir. 

c. Mitleri Kısmî ve Yorumlayıcı Arındırma: Mitolojiden arındırmanın üçüncü şekli kısmî ve yorumlayıcı türdür. Bu düşünce çizgisinin yandaşları mitlere kelimesi kelimesine inanmanın bir doğruluğu olmadığını ileri sürerler.

18. yüzyılın sonlarında Aydınlanma ve Rasyonalizm’e karşıt bir hareket olarak ortaya çıkan Romantizm’deyse mitler, şâirane ilhamın kaynağı, felsefî düşüncenin ve kültürel tarihin kayıtları olarak kabul edilmiştir. Bir başka ifadeyle, 18. yüzyılın sonu ve 19. yüzyılın başındaki Romantizm hareketi mitleri insanların en derin yaratıcı potansiyellerinin bir ifadesi olarak algılamıştır. Mitler; oyun yazarları, şairler ve ressamlar için sürekli bir esin kaynağı olmuştur; insan varlığıyla ilgili derin gerçeklikleri belirtmişlerdir ve böylece insanın çocukluğunun hatırası olarak algılanmamıştır. 

Mitlerin yaşaması veya “yaşayan mit” demek onlara inanan insanların tüm davranış ve etkinliklerini onlara göre temellendirmesi ve açıklaması demektir. Eğer insanlar mitlere inanmıyor; davranış ve etkinliklerini başka şekilde meselâ bilimsel olarak temellendiriyor ve açıklıyorsa artık bu mitler “ölü mitler”dir.

Yazılı edebiyat ile mitlerin ilişkisi bir bakıma yazı tekniğinin tarihi kadar eskidir. Bilinen en eski yazı tekniği ve geleneği olan Sümer yazısıyla yine bilenen en eski mit geleneğinin yazıya geçirildiği bilinmektedir. Sümerlerin “Gılgamış” adlı mitolojik destanın yazıya geçirilmesi buna tipik bir örnek olarak verilebilir. Aynı şekilde Sümerlerden kalma çivi yazısıyla yazılmış kil tabletlerin okunmasıyla ortaya çıkan Tufan benzeri büyük sele ilişkin metinler de Sümer Mitolojisi’nin yazıya geçirilmiş örnekleridir 

Rönesans ile birlikte Avrupa’da mitlere yönelik yeniden ilgilenmenin başlaması mitlerle yazılı edebiyat ilişkisinin yeni bir dönemidir. Eski Yunan’ın yeniden keşfi özellikle Ovid’in şiirleri şairler ve sanatkarlar üzerinde büyük bir tesir meydana getirmiştir. Aynı şekilde eski Yunan mitolojisinden konular, simgeler ve kahramanlar Rönesans sanatkârlarına gelenekselleşmiş Hristiyanlıkla ilgili konulardan çok daha çekici ve cazip görünmüştür. Bu yolla edebiyat başta olmak üzere çeşitli güzel sanatlarda eski Yunan mitolojisi bir ilham kaynağı olarak büyük tesirler meydana getirmiştir. Latince yoluyla eski Yunan mitolojisinden esinlenen şiirler yazan şairler arasında İtalyan Petrarch, Boccaccio ve Dante gibi isimler sayılabilir. Aynı şekilde Kuzey Avrupa’da da eski Yunan ve Latin metinleri yerel ve ulusal dillere tercüme edilir. 

Mitler gelişigüzel bir hikaye koleksiyonu olarak kabul edilmezler. Bir kültürde efsanevi konuların dağılımı ve bu kültürde neyin sosyal olarak uygun olduğu arasında açık bir ilişki vardır. İşlevsel-Yapısal bakış açısı içinde yer alan bir yaklaşımdır.