TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI - Deneme Sınavı - 9

Ülgen, gökyüzünde bulunan tanrılar, kutsal ruh ve kültler arasında yer alırken, diğer seçenekte belirtilenler yeryüzü kültleri arasında yer almaktadır.

Altay Türklerinin kamlık (şamanlık) inanışlarına göre, Erlik yeraltı dünyasının ruhlarının başıdır. Erlik, yeraltında kara çamurdan veya duvarlarla çevrili kara demirden yapılmış sarayında yaşar.

Türk mitolojisinde yaratılış veya türeyişle ilgili anlatılar arasında dağ ve mağara unsurlarının birleşerek yer aldığı görülür. Bu bağlamda mağara adeta bir ana rahmi işlevi üstlenir ve dağ da doğurganlık özelliği kazanır. Dağ Ana/Ata, Türk mitolojisinde antropogoni mitleri ve çeşitlenmeleri arasında yer almaktadır.

Başlarında altından bir fes ve ellerinin ortasının delik olduğuna inanılan  "Enkebir" adı verilen bu kötü ruh,  Sivas şehrinin bir halk kültürüdür. Doğru yanıt: C'dir.

Efsaneye göre ay erkek, güneş kızdır. Sabah erken doğmak için kavga ederler. Güneş hamurlu elini ayın yüzüne çarpar. Bu nedenle ayın yüzü çaparlı kalır. Bu kavgadan sonra güneş gündüz, ay da gece doğmaya başlar. Sözü edilen efsane "Adana" şehrine aittir. Doğru yanıt: A'dır.

“Ulu Ana”, “Kan Nine” gibi adlandırmalar, bugün “Toprak Ana” dediğimiz toprak iyesinin eski adlarıdır.

Halk kültüründe güvercin: Efsaneye göre, güvercin torunlarından eziyet gören bir ninedir. Tanrı’dan kendisini kuş kılmasını diler. Duası kabul olunur.

Şehnâme İran şâiri Firdevsî’nin, onuncu yüzyılın sonlarında, yazmış olduğu İran’ın mitolojik tarihini de anlatan altmış bin beyitlik büyük mesnevîsidir

Tanpınar’a göre Divan şiiri mitolojisini “doğrudan doğruya Şehnâme’den, Büyük Masallardan ve Arap kültüründen almıştı”. Fakat Divan şiirinin mitolojik arka plânını sadece İran ve Arap’a bağlamak da yanlış olacaktır kanâatindeyiz. İran ve Arap kültürü olduğu kadar, Hint, Çin, Ortadoğu’nun başka milletleri, Yunan ve Anadolu’da daha önce yaşamış diğer milletlerin mitolojilerinin de Divan şiirinin derin iç yapısında izleri vardır

Câm-ı cihan-nüma veya diğer adıyla Câm-ı kitînüma: Cemşid’e ait olduğu söylenen, fakat Şehnâme’de Keyhüsrev’in sahip olduğu, yedi değişik madenden yapılmış sihirli kadeh. Bunun içine bakıldığında dünyada istenilen her yer görülebilirmiş.

Şehnâme’nin yarısından fazlası Turan ve İran savaşlarına ayrılmıştır. Bu iki millet arasındaki o büyük rekabet Şehnâme’nin her satırında hissedilir.

Cemşid’i öldürerek başa geçen Dahhak Divan şiirdinde zalimliği ve özellikle de omuzlarındaki iki yılan sebebiyle zikredilmiştir.

Efrâsiyâb adı Divan-ı Lügati’t-Türk’te de geçer. Kaşgarlı Mahmud’a göre Efrâsiyâb Türklerin büyük hakanıdır. Asıl adı Tonga Alp Er’dir (Alp Er Tunga). Bebür (kaplan cinsi bir hayvan) gibi kuvvetli, yiğit bir adam demektir.

Bizde Ferhad ile Şirin hikâyesi olarak bilinen hikâye İranlılarda Hüsrev u Şirin olarak bilinir. Bu hikâye içinde adı geçen ve önemli bir süsleme ustası olan Ferhad Türk anlatılarında ön plana çıkmış, Hüsrev unutulmuş hatta olay İran’dan çıkıp Amasya civarına nakledilmiştir. Metinleri anlamada kültürler arası geçişlere dikkat etmek gerekir

Keykavus’tan sonra İran tahtına geçen, Şehname’nin olağanüstü hükümdar-kahramanlarından birisidir. Bazılarına göre Keyhüsrev dedikleri İskender’dir, bazıları Süleyman’dır ve bazıları da Mûsâ Peygamber derken kimilerine göre ise Afrâsiyâb’tır. Keyhüsrev, Divan şâirleri tarafından bir kıyas malzemesi olarak kullanılan iktidar, saltanat, kudret ve ihtişam sembolü şahsiyetlerden biridir

Divan şiirinde sevgilinin aşıka yaptığı zulüm ve işkence, daha çok Nemrud zulmü olarak tavsif olunmuştur. Yukarıda verilen dizelerde de Ahmed Paşa bu zulmü tasvir etmektedir.

İranlıların, Şehname’de adı en fazla zikredilen efsanevî kahramanı Rüstem’dir. Rüstem, yine kendisi gibi adı ve kahramanlıkları efsanelere karışmış ünlü Şehname kahramanı Zal’in oğludur.

Fénelon’un 1699’da yayımlanan Télémaque adlı kitabını Yusuf Kâmil Paşa 1859’da Türkçeye çevirir. 1862’de Tercüme-i Telemak adıyla yayımlanan ve altı ay içinde ikinci baskısı yapılan kitap, 1877’ye kadar dört kez daha basılır. Gördüğü ilgi üzerine kitabın farklı çevirileri çıkar; ayrıca Mehmed Sadık Efendi, Tanzir-i Telemak adlı kitabıyla Fénelon’un eserinin yerli ve İslamî bir sürümünü oluşturur. Fénelon kitabının konusunu Homeros’un Odysseia’sından almıştır. Kitapta, Odysseia’nın önemli figürlerinden Odysseus’un oğlu Telemakhos’un babasını bulmak üzere çıktığı yolculuktaki maceraları anlatılırken pagan kültürünün çoktanrılı dünyasıyla karşılaşılır. Télémaque’ı Türkçeye çeviren Yusuf Kâmil Paşa, bu dünyayı yaşadığı toplumun değerlerine göre düzenlemiş; “Yunan mitolojisindeki çoktanrılı yapıyı yansıtan bölümleri çıkarmış, mitolojik kişileri tanrı ya da tanrıça olarak değil peri olarak göstermiştir” (Gökalp Alpaslan 2007: 13). Paşa’nın bu tasarruf­ları, eserin aslına sadık kalınmadığı ve Osmanlılaştırıldığı eleştirilerini hazırlamıştır. Getirilen eleştiriler bir tarafa, Tercüme-i Telemak, Osmanlı münevverinde Yunan mitolojisine karşı yoğun bir ilgi uyandırmış; “ihtiva ettiği ahlâkî umdelerle [ilkelerle], bizim için yeni olan hayal sistemiyle ve taşıdığı Yunanî masal unsuruyla uzun zaman -bilhassa Nâmık Kemal-Ekrem nesline- tesir” etmiştir (Tanpınar 2009: 144).

Tanzimat Dönemi Edebiyatı’nın ilk nesli içinde değerlendirilen Nâmık Kemal, Celâleddin Harzemşah (1888) adlı tiyatro eserine yazdığı “Mukaddime-i Celâl” de, divan şiirinin “güzel”iyle bir bakıma dalga geçerken sadece bir mazmuna değil, bir dünya görüşüne ve estetik zevke de karşı çıkar. Bununla birlikte şiir, roman veya piyeslerinde Yunan mitolojisinden herhangi bir ize rastlanmaz. Ama onun “Mukaddime-i Celâl”de ileri sürdüğü görüşlerle açtığı yol, edebiyatta bir dünyadan vazgeçerek yeni bir estetik ve bunun biçimlendirdiği güzeller arayanlar tarafından genişletilip Yunan mitolojisine çıkarılır.

27 Mart-31 Mart 1890 tarihlerinde Tercüman-ı Hakîkat gazetesinde çıkan “Mitoloji ve Şiir” ile “Tekrar Mitoloji ve Şiir” başlıklı yazılarında Yunan, Hint ve İran mitolojilerinden söz açarak “klasik” kelimesi üzerinde duran, kelimenin kökenine ve kullanım alanına ilişkin açıklamalarda bulunan Ahmet Mithat Efendi, sorunu edebiyatçılarımızın dikkatine sunmuş olsa da ileri sürdüğü görüşler herhangi bir yankı bulmaz.