TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI - Deneme Sınavı - 16

Halk arasında Tâk-ı Kisrâ diye anılan Medayin şehrindeki İyvan sarayının kalıntısıdır.

Sümer-Akat-Asur mitolojilerinde arslan başlı bir kartal, yağmur, fırtına, şimşek ve gök gürültüsü tanrısı Ninurta’nın sembolüdür. Akatların M.Ö. 2450 civarında bölgeye hâkim olması ve kuzeydeki Sümerleri de hâkimiyetleri altına almasıyla semitik kültürün ve dini anlayışların etkileri Mezopotamya’da giderek daha çok kendini göstermeye başlamış; yağmur ve karanlık gökyüzü, dolayısıyla gecenin mitolojideki önemli yerini güneş ve aydınlık gökyüzü almaya başlamıştır. Böylece semitik halk kendi kültüründeki bu özellikleri kendilerinden önce bu bölgeye hâkim olan Sümerlerin kültürüyle kaynaştırmaya çalışmışlar; bunun sonucunda eski yağmur ve fırtına tanrısı Ninurta/Ningirsu ve benzeri Temmuz tipi tanrılar aynı zamanda güneş tanrısı hüviyetini de benimsemişlerdir. Bu yeni kazanılmış hüviyet dolayısıyla Ninurta “yenilmeyen güneş” olarak hem Sümer’in, hem Akat ve Babil’in savaş Tanrısı olmuştur. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Hem insan hem de cin taifesine faydası olan bir ottur. Yaprağı pazı yaprağına benzer. Ulu dağlarda yetişir. Akşam olunca çıra gibi yanar, fakat yakınına gelince ışığı
kaybolur. Birisi bu otu koparsa bu ot öyle bir ah eder ki işiten hemen ölür. Onun
için bir ipin ucunu bir köpeğe bir ucunu da bu ota bağlarlar. Uzaktan köpeğe ekmek gösterirler, köpek koşunca ot kökünden kopar. Bu otun kökü insana benzer,
kaşları, gözleri, elleri, ayakları vardır. Ağzı ve burnu, kadın gibi saçları vardır. Onu
taşıyan erkekse kadınlar, kadınsa erkekler âşık olur, bir evde bu ot bulunursa, o
evde muhabbet, bereket ve nimet bolluğu olur.

Kartalların yaşlandıkları vakit gözlerinin kör olması motifi ise akşam vaktinde batan ve karanlıklara karışan veya sonbaharda ve kış mevsiminde etkisini kaybeden, ölen yani bir nevi uykuya geçen güneş tasavvurunun sembolik bir ifadesidir. Bu mitolojik tasavvur Yakındoğu edebiyatlarında da bulunur. Nitekim Divan edebiyatında akşam vaktinde güneş ihtiyar bir adam gibi veya hasta bir kişi olarak tasavvur edilmiştir. Zâti, bu beyitte batarken hasta olan ihtiyar güneşi anlatmaktadır. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Şem’ ü Pervâne hikâyesinde ebedî hayat olan ışık ile aslı ölüm olan karanlık çarpışmaktadır. Hikâyenin sonunda ışık muzaf­fer olacaktır. Böylece Şem’ ü Pervane
hikâyesindeki ışık ile karanlığı hikâyedeki ayrıntılarından sıyırıp çıplak görünümleriyle yakaladığımız zaman, onları artık kolaylıkla Maniheist görüşteki yaratılış
mitolojisine bağlayabiliriz.

Eski Bâbil’de Süryanî ve Keldanîlerle Mısır’daki Kıptîler arasında çok yaygın olan
ilm-i sihir ve ilm-i tılısım, daha sonra Müslümanların da uğraştığı ilimlerden olmuş; bu sahaya ait birtakım eserler, Müslümanlar tarafından tercüme ve telif edilmiştir. Müslümanların arasında yayılan bu ilimlerin tesiriyle şairler, sihir ve tılsıma ait birçok tabirleri ve ifadeleri şiirlerinde kullanmış; bu ilimlere ait efsane ve bâtıl inançlara telmihen birçok mazmunlar ve teşbihler yaratmışlardır. Bunlar arasında Hârût ve Mârût adlı iki melekle Zühre yıldızına ait bir efsane çok meşhurdur.

İnsan üzerinde bıraktığı tesirleri bakımından çengin etrafında çeşitli teşbihler toplanmıştır. Çeng, insanları sesiyle coşturduğu, kendilerinden geçirdiği, büyülediği için
her şeyi sihirle değiştiren bir cadıya, bir sihirbaza, akıl hastalarının musikîyle
tedavi edilebileceğine inanan eskilerin bu düşüncesinden hareket edilerek bir ilaca, çok
hüzünlü, güzel ve tatlı bir sese sahip olduğu için bülbüle, şeker yiyen bir papağana,
yanan yakılan bir pervaneye benzetilmiştir.

Mezopotamya ve civarında çok eski çağlardan milât yıllarına kadar, hayatın devamlılığını sağlamak için her yıl bitkilerin canlandığı ve mahsul verdiği ilkbaharda, veya iklim bakımından iki kere mahsul alınan yerlerde hem ilkbaharda hem sonbaharda olmak üzere, dinî yeni yıl festivallerinin yapıldığı bilinmektedir. Çok gerilere giden bu törenlere ilk defa Sümer’de rastlanmaktadır.

Tıpkı tanrıça İnanna ve Temmuz ile ilgili ilkbaharda kutlanan yeni yıl festivalleri veya Hristiyanlıkta, bahara rastlayan paskalya festivali gibi bugün hâlâ Anadolu’da Müslümanlar arasında Hıdrellez (Hızır-İlyas) günü, baharla ilgili bir gün
olarak 6 Mayıs’ta kutlanmaktadır.

Makedonyalı İskender’i Aristo yetiştirmiştir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

İnanna/İştar’ın savaş sırasında uyandırdığı korku ve dehşet, Mezopotamya’da aslan ve kaplan sembolleriyle ifade edilmiştir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Leylâ, zâlim ve âşıklarını öldüren İştar gibi Mecnûn’a zulmetmemiştir. Ancak Mecnûn’un aklını kaybetmesine sebep olmuştur. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Divan edebiyatında sevgilinin saçına yüklenen sembolik anlamlarla ilgili yukarıdaki seçeneklerin tamamı doğrudur. Doğru yanıt E seçeneğidir.

En eski, Sümer efsânesi Gılgamış’tan beri hayat suyunu bulan ve ebedî hayata, ölümsüzlüğe kavuşan yılan olmuştur

Seçeneklerin tamamı doğrudur. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Saçın ejderhaya yüzün de cennete benzetilmesiyle ortaya çıkan tasavvur, Kur’an’da ve sözlü gelenekte anlatılan Hz. Adem ve Hz. Havva’nın cennetten kovulmaları hikâyesiyle ilgilidir. Zirâ cennetin bekçisi ve koruyucusu olan yılan, şeytanı cennete gizlice almış ve çok iyi bildiğimiz insanlık trajedisinin sebebi olmuştur. Bu ilişki aynen sevgilinin yüzü ve saçına uygulandığında, sevgilinin yüzü veya yanağı cennet olur. Saçı da cennet bahçesinin koruyucusu olan yılana benzetilir. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Yakındoğu mitolojisinde güneş tanrısının doğudan doğuşunu anlatan insan sembollerinden biri; elinde ışıkları temsil eden testere biçiminde dişli hançer bulunan bir insan figürüdür. Bu testere güneşin karar verme, adil olma kavramlarıyla ilişkisini simgeler. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Güneş, kartal olarak batıdaki karanlık sulara ihtiyar olarak daldıktan sonra gökyüzünün doğu tarafında yeniden gençleşir ve gece boyunca karanlık sularında yürüdüğü okyanusa karşı bir zafer kazanmış olarak yeniden dünyaya geri gelir. Nitekim Divan edebiyatında güneş, “zafer” kavramıyla birleştirilir. Doğru yanıt D seçeneğidir.

‘Acâyibü’l- Mahlûkât, Yazıldığı devrin coğrafya ve kozmografya telakkisine göre hazırlanmış, ansiklopedik bilgiler ihtiva eden, İslâmî edebiyatların ortak eserlerinden biridir. Eskiden coğrafya ve seyahatle ilgili kitaplara genellikle “Acâibü”l-büldân”. “Acâibü’lHind”. “Acâibü’l-mahlûkât” gibi isimler verilirdi. Buradaki acâib kelimesi “Hârikalar, görülmemiş ve duyulmamış garip şeyler” anlamına gelmektedir. Türk edebiyatındaki Acâ’ibü’l-mahlûkât tercümeleri Kazvîni’den ve İran edebiyatındaki diğer örneklerinden alınarak yapılmıştır. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Gılgamış Destanı, tarihin en eski yazılı destanının adı olup, 12 kil tablete Akad çivi yazısı ile kaydedilmiştir. Uruk kralı Gılgamış’ın ölümsüzlüğü arayışının öyküsünün anlatıldığı destan aynı zamanda Nuh Tufanı’nın daha eski sürümünü de barındırmaktadır. Gılgamış, en yakın dostu Enkidu’nun ölümünün ardından giriştiği ölümsüzlüğe ulaşma çabasının nâfile olduğunu ve Tanrı Enlil’in öğütleriyle, insanın ancak büyük bir ad bırakmakla ölümsüzlüğe erişebileceğini kabul etmiştir. Destan, tarihte bilinen en eski medeniyetlerden olan Sümerlerin yaşayışları hakkında bilgi verir ve kendisi de ilk yazılı destan olma özelliğini taşır. Gılgamış Destanı’nın en önemli özelliklerinden biri de, anlattığı “Tufan” öyküsünün, üç büyük dinin kutsal kitaplarında yer almasıdır. Doğru yanıt E seçeneğidir.