TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI - Deneme Sınavı - 12

İslâmiyet’te devlet ve iktidarla, baht ve talihle birleştirilmiş ve İslâm edebiyatında Hüma kuşu, “devlet kuşu, talih ve baht kuşu” olarak kabul edilmiştir. Efsaneye göre devlet kuşu diye adlandırılan ve çok yükseklerden uçan bu kuşun kanadının gölgesi kimin başına düşerse, o padişah olurmuş.

İslâm edebiyatında ise İskender hikâyelerinde İskender ve Hz. Hızır’ın hayat suyunu karanlıklar ülkesinde aramak üzere yola çıktığı, fakat bu hayat suyunu Hızır’ın bulup içtiğini, İskender’in ise içemeden geri döndüğü anlatılır.

Acâyibü’l- Mahlûkât, Yazıldığı devrin coğrafya ve kozmografya telakkisine göre hazırlanmış, ansiklopedik bilgiler ihtiva eden, İslâmî edebiyatların ortak eserlerinden biridir.

Mezopotamya’da eski Sümer’de adı Dumuzi (Temmuz) olan fakat değişik bölgelerde ve zamanlarda Asur, Marduk, Baal, Adonis, Attis, Osiris gibi değişik adlarla adlandırılan ölen ve dirilen bitki tanrısı tarih boyunca Yunanistan’da, Anadolu’da, Suriye’de, Lübnan’da, Filistin’de birbirine esasta benzeyen fakat teferruatta ayrılan âyinler ve merasimlerle varlığını ve etkisini sürdürmüştür. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Fars mitolojisindeki çağrışımlarına V. ünitede değinilen Simurg/Anka, kadınla, musiki ile, çeng ve diğer musiki aletleriyle ilişkisi olan efsanevî, mevhum bir kuştur. Muhakkak ki onu putperest devrinin tanrıçalarına ait sembolik anlamlı mitolojik kuşlardan birine veya birkaçının birleşimine doğru geriye götürebiliriz. Nitekim Arap rivayetine göre Anka, esatirdeki yarısı arslan yarısı kartal olan bir kuştur. Bu da bize Fırtına Tanrısı Ninurta ile Tanrıça İnanna’ya dair bir sembol olan İmdugut kuşu ile aynı vasıf­ta görünüyorsa da bu sembol Sümer-Akad devirlerinden sonra yağmur, fırtına tanrılarının güneş tanrısıyla özdeşleşmeleri sonucunda güneşe sembol olmuş olabilir. Bu yüzden ateşle olan ilgisi dolayısıyla güneşi temsil ettiğini de düşünebiliriz. Bilhassa yokluğu temsil ettiği vakit, güneşin yeryüzünden çekildiği geceye bir işaret bulunmaktadır. Buna paralel olarak Anka, gece ve gündüz, ilkbahar ve kışa da sembol olmakta, dolayısıyla bereket ve yağmur tanrılarıyla da ilgili görünmektedir. Kaf dağında yaşadığı söylenen efsanevî mevhum bir kuş olan Anka, Divan edebiyatında yokluğun ve kanaatin timsali olarak geçer. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Menşei Mezopotamya’daki daha eski devrelere uzanmakla birlikte, bilhassa Asur devrinden beri fırtına ve gök gürültüsü, yağmur, aynı zamanda bitki ve bereketlilik tanrısıyla özdeşleşen güneş tanrısının, dolayısıyla tanrının yeryüzündeki temsilcisi olan hükümdarın da sembolü olur. İslâmiyet’te devlet ve iktidarla, baht ve talihle birleştirilmiş ve İslâm edebiyatında Hüma kuşu, “devlet kuşu, talih ve baht kuşu” olarak kabul edilmiştir. Efsaneye göre devlet kuşu diye adlandırılan ve çok yükseklerden uçan bu kuşun kanadının gölgesi kimin başına düşerse, o padişah olurmuş. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Kur’an’da da bulunan inanışa göre, Hz. Âdem’in yaradılışından iki bin sene evvel melekler tarafından inşa edilmiş ve Nuh tufanında göğe çekilmiş olan bu mabet, şimdi gökyüzünde ve tam Kâbe’nin üzerinde bulunmaktadır. Kutsiliği dolayısıyla Divan edebiyatında şair bu mabetten sık sık bahsetmektedirler. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Halk arasında Tâk-ı Kisrâ diye anılan Medayin şehrindeki İyvan sarayının kalıntısıdır. Çok yüksek olan bu tâkın üzerinde Hüsrev’in Şebdîz üzerinde bir resminin yanı sıra ayrıca tek başına Şebdîz’in bir resmi de taşa oyulmuştur. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Elburz Dağı, Deşt-i Arjanah ve Belh arasında yükselmektedir. Simurg’un yuvası bu dağdadır. Simurg, Rüstem’in babası Destan’ı deniz kıyısında terkedilmiş bularak bu dağdaki yuvasına getirmiş, bakmış ve büyütmüştür. Divan şairleri bu dağı, yüksekliği, haşmeti bakımından ele almışlardır. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Şeytan gibi cin taifesine mensub olan gûl de çirkin ve korkunç görünüşün ve kötülüğün sembolüdür. Sümer mitolojisinde galla adıyla anılan ve tanrıça İnanna’yı yeraltı dünyasından geri gelirken takip eden ve tanrı Temmuz’u yeraltı dünyasına zorla sürükleyerek indiren korkunç görünüşlü kötü ruhlar ile İslâm kültüründeki gûllerin arasında bu kelime benzerliğinin ötesinde bir ilişki olduğu düşünülmektedir. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Yebruhussanem, hem insan hem de cin taifesine faydası olan bir ottur. Yaprağı pazı yaprağına benzer. Ulu dağlarda yetişir. Akşam olunca çıra gibi yanar, fakat yakınına gelince ışığı kaybolur. Birisi bu otu koparsa bu ot öyle bir ah eder ki işiten hemen ölür. Onun için bir ipin ucunu bir köpeğe bir ucunu da bu ota bağlarlar. Uzaktan köpeğe ekmek gösterirler, köpek koşunca ot kökünden kopar. Bu otun kökü insana benzer, kaşları, gözleri, elleri, ayakları vardır. Ağzı ve burnu, kadın gibi saçları vardır. Onu taşıyan erkekse kadınlar, kadınsa erkekler âşık olur, bir evde bu ot bulunursa, o evde muhabbet, bereket ve nimet bolluğu olur. Doğru yanıt B seçeneğidir.

İnsanın aşk uğruna maddi varlığından vazgeçmesinin, tasavvuf şiirinde ise tanrının varlığından yokluğa erişmesinin simgesi olan şem (mum), ile pervane (kelebek) hikâyesi ilk defa Fars şiirinde Ehlî-i Şirâzî (öl. 1535) tarafından işlenmiştir. Divan şairlerinden Zati, Lâmiî Çelebi ve Muidî Şem ü Pervâne yazmışlardır. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Eski yaratılış efsanesindeki Ti’amat’ın şekli Mani ve Manda metinlerinde ve onlardan naklen İslâmî metinlerde olduğu gibi kanatlı, karadaki, havadaki ve sudaki hayvan türlerinden bir parçayı kendisinde bulundurarak kâinatı temsil eden fakat çoğunlukla yılan ile ilgili bir ejderhadır. Ayrıca ejderha, bütün diğer gnostik görüşlerde miladın ilk yıllarından itibaren kainatın bütününü sembolize etmeye devam etmiştir. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Bâbil’de sihir öğrettikleri Kur’an’da zikr edilen Hârut ve Mârut’u Allah, o sırada sihrin en yaygın olduğu Bâbil’e indirmiş. Bu iki melek gündüz bu şehirde kadı olarak vazife görür, gece sihirli bir dua okuyarak gökyüzüne çıkarlarmış. Bir gün Zühre adlı bir kadın kocasından boşanmak için onlara müracaat etmiş. Hârût ve Mârût ona âşık olmuş, onun yüzünden baştan çıkmış, şarap içmiş, puta tapmışlardır. Nihayet Zühre bu iki meleğin okuduğu sihirli duayı da ustalıkla onlardan öğrenerek göğe çıkmış. Allah onu gökyüzünde Zühre yıldızı yapmış. Hârût ve Mârût’u ise Bâbil’de bir kuyuda kıyamete kadar kalmak üzere baş aşağı bir şekilde asarak cezalandırmış. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Gayesi altın ve gümüş elde etmek olan ilm-i kimya, bu iki madeni elde etmeğe elverişli maddeleri ve madenleri bulmak için, madenlerin ve diğer maddelerin mizaç ve terkiplerini araştırır. Doğu edebiyatında şairler, bu ilimden aldıkları tabirler, öğrendikleri bilgiler ile gümüş, altın, civa, bakır gibi çeşitli madenlere ait hususiyetler etrafında teşbihler ve mazmunlar meydana getirerek düşünce ve duygularını anlatırlar. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Çengnâme’de ilm-i tıbba ait birçok kelime ve tâbirlere rastlanır. Ancak bu kelimeler ve tâbirler, çeşitli hastalıklara ve teşhislerine ait olmaktan çok derman, dârû, zehr, tiryâk, emm, şifa, sıhhat, bîmâr, sayru, tabib, timar, ödini yarmak, istifra etmek, sinmek gibi tıpta olduğu kadar, halk arasında da çok yaygın olarak kulla­nılan kelime ve tâbirlerdir. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Dahhâk’ın baskıları zirveye ulaştığında, şehrin demircisi Kâve’nin, on sekiz oğlundan geriye kalan sonuncusunun beynini çıkartarak yılanlarına sunmak için Dahhâk’a götürdüler. Bunun üzerine Kâve, son derece kızgın olarak Dahhâk’ın makamına çıktı. İleri gelenlerin de huzurunda peştamal olarak kullandığı deriyi de mızrağının ucuna takarak halkı kendisine destek vermeye ve zulme karşı direnişe çağırdı. Kâve’nin bu haklı direnişi, İran mitolojik tarihinin yanı sıra uluslararası benzeri görülmeyen bir direniş olarak nitelendirilmekte, Musa Peygamber’in Firavuna karşı direnişi de buna benzetilmektedir. Doğru cevap A şıkkıdır.

Sümer-Akat-Asur mi- tolojilerinde arslan başlı bir kartal, yağmur, fırtına, şimşek ve gök gürültüsü tanrısı Ninurta’nın sembolüdür. Ninurta, insan şeklini almadan gökyüzünde fırtınanın top- ladığı siyah, büyük bir bulut olarak tasavvur edilmiştir. Bu bulut, geniş kanatlarını iki yana açmış, gökyüzünde uçmakta olan aslan başlı bir büyük kuş gibi düşünülmüştür. Doğru yanıt D’dir.

Yakındoğu mitolojisinde güneş tanrısının doğudan doğuşunu anlatan insan sembolleri şunlardır:

Doğru yanıt D’dir.

Divan edebiyatında akşam vaktinde güneş ihtiyar bir adam gibi veya hasta bir kişi olarak ta- savvur edilmiştir. Doğru yanıt C’dir.