TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI - Deneme Sınavı - 7

Bir topluluğun, boyun veya bir bireyin atası ya da koruyucusu olduğuna inanılan, hayvan, bitki veya nesneye totem denir.

Bütün mitoloji geleneklerinde olduğu gibi Türk mitolojisinde de bazılarının yaratılış bağlamlarına bir önceki ünitede işaret edilen kütler vardır. Birçoğu canlı ve cansız nesnelere, soyut düşüncelere ve varlıklara bağlı olarak oluşmuş bu kültlerin temelinde “animizm” düşüncesi yatar. Animizm, insan düşüncesinin en erken dönemlerinde, insanların doğal çevrelerindeki, canlı-cansız her şeyin “canlı” bir ruhu ve buna bağlı bir bilinç hali olduğuna inanmalarıdır. Bu bağlamda insanlar yaşadıkları coğrafyada yer alan doğal varlıklara yönelik inanç örüntüleri oluşturmuş ve bunlardan bazıları zamanla evrimleşip değişip dönüşerek daha soyut kavramlar haline gelmişlerdir.

Türk teogoni mitlerini ve onlara ait kültlerini şamanlığın evreni “Gökyüzü”, “Yeryüzü” ve “Yeraltı” olarak üç katmana ayırmasından hareketle bu üç yerde bulunuşlarına göre tasnif etmek mümkündür. A. Gökyüzünde Bulunan Tanrılar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri: Gök Tanrı, Güneş, Ay ve Yıldız Kültleri, Ülgen, Yayık, Suyla, Utkuuçı, Ürün Aar Toyon B. Yeryüzünde Bulunan Tanrılar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri: Ruh, Kişioğlu, Arvak, Yo Han, Talay Han, Ak Ene, Ana Maygıl, Umay, Albastı, Al Karısı, Albıs, Al Ruhu, Kasırga, Rüzgar, Yel Ruhu, Taş, Kaya Ruhu, Dağ Ruhu, Ateş Ruhu, Su Ruhu, Ev Ruhları, Ata Ruhları C. Yeraltında Bulunan Tanrılar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri: Erlik, Erlik’in Oğulları, Erlik’in Kızları başlıkları altında ele alınmaktadır.

Türk teogoni mitlerini ve onlara ait kültlerini şamanlığın evreni “Gökyüzü”, “Yeryüzü” ve “Yeraltı” olarak üç katmana ayırmasından hareketle bu üç yerde bulunuşlarına göre tasnif etmek mümkündür. A. Gökyüzünde Bulunan Tanrılar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri: Gök Tanrı, Güneş, Ay ve Yıldız Kültleri, Ülgen, Yayık, Suyla, Utkuuçı, Ürün Aar Toyon B. Yeryüzünde Bulunan Tanrılar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri: Ruh, Kişioğlu, Arvak, Yo Han, Talay Han, Ak Ene, Ana Maygıl, Umay, Albastı, Al Karısı, Albıs, Al Ruhu, Kasırga, Rüzgar, Yel Ruhu, Taş, Kaya Ruhu, Dağ Ruhu, Ateş Ruhu, Su Ruhu, Ev Ruhları, Ata Ruhları C. Yeraltında Bulunan Tanrılar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri: Erlik, Erlik’in Oğulları, Erlik’in Kızları başlıkları altında ele alınmaktadır.

Ocaklı: Al karısı gibi kötü ruhlara, yılancık, saçkıran, siğil gibi hastalıklardan koruyucu olan geleneksel ilaç ve sihirli, büyüsel işlemleri yapma gücüne bu işleri binlerce yıldır yapan bir ocak mensubundan soy yoluyla ve el alarak sahip olan kişi.

Eski Türkler kıyamete “uluğ gün” derlerdi; uluğ gün; deyimini Türkler, Müslüman olduktan sonra da kullanmışlardır. Altay Türklerinden bir gün dünyanın sonunun geleceğine yani kıyamete dair anlatılar derlenmiştir. Altay Türkleri, bu güne “Kalgançı Çak” (Kalacak Olan Çağ) derler.

Teogoni tanrıların doğuşu ve oluşumunu anlatan mitlerdir. Türk mitolojisinde farklı zamanlarda ve farklı Türk boylarından derlenmiş birbirinin varyantı olan ve birbiriyle doğrudan bir ilişkisi saptanamamış pek çok teogoni mitleri vardır. Kozmogonik mitlerde evrenin, kozmik unsurların nasıl yaratıldığı kronolojik olmayan bir biçimde anlatılır. İlk insanın yaratılışı, soyların türeyişi antropogonik mitlerde anlatılır. Dünyanın sonunu anlatan mitlere, eskatoloji mitleri denir.

Utkuuçı gökte yaşar ve Ülgen tanrının en yakın elçisidir. Ülgen’e ulaşmak isteyen kamları beşinci katta Altınkazık (Kutup Yıldızı) bölgesine inerek karşılar. Kamın getirdiği kurbanını alır ve tahtında oturan Ülgen’e götürür. Kam Altınkazık’ta Utkuuçı’dan aldığı kazlara binerek yeryüzüne döner.

Suyla, gökyüzünde yaşar; güneş ve ayın bir parçası olarak kabul edilir. İnanışa göre at gözlü olan Suyla çok iyi gören bir ruhtur ve insanın yeryüzündeki koruyucusudur. İnsanların hayatını kontrol eder ve bir değişiklik olduğunda Ülgen’e bildirir. Kamı kötülüklerden korur, ona gökyüzü ve yeraltına yaptığı yolculuklarda eşlik eder. Suyla, Ülgen tanrıya adanan kurbanları ona Yayık ile birlikte götürür. “Karlık” adlı tanrısal güçte Suyla ile aynı görevleri üstlenir ve kamın kurban kesme töreninde ona yardım eder.

Evrensel olarak kutsal kabul edilen olgulardan birisi olan ateş, Türk mitolojisinde de son derece önemli bir yere ve role sahiptir. Türk kültüründe ateş bir arındırıcı ve kötü ruhları kovucu unsurdur.

Türklerin en kutsal bildikleri ağaç “kayın ağacı”dır. Kayın ağacı kutsal olduğu için “bay (ulu, zengin, güçlü) kayın” olarak hitap edilir ve bütün kam ayinlerinde yer alır. Kayın ağacı tanrıyla kulu arasında bir köprü gibi düşünülür. Altay Türklerinin kamlarına göre, insanlar yaratıldıkları zaman ilk Kayın ağacı da Umay Ana’yla birlikte yeryüzüne inmiştir. Kayın ağacının ilk insanı doğurması motifi Türk mitolojisinde son derece yaygın olarak karşımıza çıkar

IV.seçenekte verilen bilgi çeldirici olarak kullanılmıştır.  Sasanîlerin (224-652) ortaya çıkışıyla birlikte onların bir taraf­tan din ve Zerdüşt dini bağlantılı konulara yoğun ilgisinin; diğer taraf­tan da doğulu ve batılı düşmanları karşısında ulusal duygularının etkisiyle klasik rivayetler dinsel, ulusal ve tarihsel gerçekler şeklinde yavaş yavaş toplanarak yazıya aktarılmaya başlandı. Bu ilk çalışmalar, daha sonraki dönemlerde ulusal rivayetler konusunda önemli kitapların yazılmasına da uygun bir ortam hazırladı. Yani Eşkaniler değil Sasaniler olacaktır. Bu nedenle doğru yanıt C seçeneğidir.

III. seçenekte verilen bilgi çeldirici olarak kullanılmıştır. İran mitolojisine göre  göklerden sonra var edilen, yaratılışı elli gün süren ve dünyanın her bölgesinde yer altında bulunan suyun sorumlusu Hordâd kutsal ölümsüzüdür. Camasp, kardeşiyle birlikte Zerdüşt’ün dinini ilk kabul eden Kral olan Goştâsp’ın vezirleri görevinde bulunan kişidir. Doğru yanıt D seçeneğidir.

İçerisinde kutsal ateşin hiç söndürülmeden yakıldığı “ateşdân: ateşlik” söz konusu kompleks yapının girişinde değil ortasında yer alır. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Câm-i Cem: İran hükümdarlarından Cemşîd ile Keyhusrev’e, aynı zamanda Süleyman Peygamber ve Büyük İskender’e ait olduğu kabul edilen sihirli kadeh. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Ehrimen “kötü akıl”, “şeytan” anlamlarında kullanılmıştır. Ahura Mazda’nın karşısında Ehrimen vardır. Ancak çok sayıda değerlendirme, Mazdeist inanışının temel özellikleri arasında yaygın olarak yer alan inanışa göre; Ahura Mazda ile Ehrimen’in on iki bin yıl boyunca savaş halindedirler. Bu mücadelenin sonunda Ehrimen’in yenileceği, daha sonra da kıyametin kopacağı kabul edilir. Yerde ve gökte bulunan her şeyin; iyiler ve kötüler olarak iki gruba ayrıldığı, inanırlarının Ahura Mazda’yı destekledikleri onun Ehrimen’e galip gelmesi için çalıştıkları da yine bu inanışın özelliklerindendir. Ehrimen, iyilik güçlerinin karşısında sonsuza kadar dayanamaz. Tanrı Îzed’in gürzünden korkar. Zerdüşt’ün doğumuyla birlikte yeryüzünden kaçar. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Heft: yedi, çok eski devirlerden beri hemen bütün milletlerin dikkatlerini çekmiş ve tanrısal içerikler ile fizik ötesi anlamlar yüklenerek daha çok iyi ve bazen de kötü anlamlarda kullanılmıştır. Birtakım sayıların kutsallığına çeşitli milletler tarafından inanılmasıyla birlikte bunlar arasında ön planda “üç”, “dört”, “altı”, “yedi”,“on iki”, ve “kırk” sayıları yer alırken, bu seçme rakamlar içerisinde de “yedi” ve “kırk” sayıları çok önemsenmiş, son derece değer verilen, kutsanan sayılar olarak
kabul edile gelmişlerdir. Yedi rakamına özel önem veren, ona değişik anlamlar yükleyen ve daha sonra da o “simgesel” nesneleri “tanrı” olarak algılayıp tapan  ilk kavim Sümerler’dir. Klasik dönemlerde birtakım doğa unsurları, eski dünyada tesbit edilmiş gezegenlerin, asıl renklerin sayıları ve aynı şekilde diğer bazı nesneler ve olayların bu sayı miktarında bulunması bu sayının fizik ötesi yönünün daha çok ön plana çıkarılmasını sağlamıştır. Tarihlerindeki birçok olay, dinsel inanışları, ayinleri, “gezegenlerin sayısı”, “gök ve yer katmanları”, “Babil Asma Bahçeleri”nin sayısının yedi oluşu, Eski İran peygamberi Zerdüşt zamanında tanrının “yedi meleği” olarak kabul edilen kutsal ölümsüzler ebedîlik ve temizlik sembolleri olarak kutsanmışlardır. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Elburz:Mitolojik bir dağ olan ve günümüzde adı, Elburz Sıradağları olarak bilinen dağ.

Heft­hân: İran ve Turan ülkeleri arasında bulunan, Rüstem ve İsfendiyâr’ın çok büyük tehlikelerle karşı karşıya kalmış oldukları “yedi makam” ya da “yedi merhale”

İmşâspendân: Kutsal Ölümsüzler: İmşâspendler “ölümsüz kutsallar”, “ölümsüz temizler” anlamlarını ifade eder.Terim olarak da, Mazdeizm’in en büyük melekleridir. 

Îzed: Tanrı Farsça’da; “Allah” anlamındaki isimlerden “Îzed” ya da Avestâ’daki şekliyle “Yazata”, “yeze” kökünden gelen ve “tapınmak” anlamını veren bir kelimedir.

Doğru yanıt C seçeneğidir.

Sufîler Kâf Dağı’nı; “gönül ülkesi”, “can ve gerçeklik dünyası” ve “Sîmorğ’un makamı” olarak kabul ederler. Sâlik’in tek ve en büyük hedefi oraya erişmektir. Ancak bu yolculuk alabildiğine zorlu ve engebeli yollardan geçmektedir. Bütün  sıkıntıları aşmak için sabır, dayanma gücü ve gayret gerekir. Gerçekte Ferîduddîn-i Attâr’ın Mantıku’t-tayr’ı bu çetin yolculuğu kaybolmadan tamamlayıp hedefe ulaşmayı sembolize ederek anlatır. Mevlânâ onu, bazen Allah’ın yüce sıfatlarının tecellî şekillerinden biri olarak niteler. Fars edebiyatında Kâf, mitolojik bütün geçmişi ve içeriğiyle Anka ve Sîmorğ’un ülkesi olarak algılanır. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Nahîd/Anahita, Eski İran’da büyük tanrıçalardan biri olarak dinsel ayinlerinde çok özel bir yere ve öneme sahiptir.  İran’da Anahita, suyu bol ve duru ırmakların, yeryüzünün bütün suları ve bütün üretkenliklerin kaynağı, annelerin memelerindeki sütlerin temizleyicisi, güç, parlaklık, duruluk ve arılık simgesi, uzun boylu, alabildiğine güzel, özgür, başında yıldızlarla donanmış altın taç, teninde altın elbiseler ve altından çok değerli gerdanlıklarla süslenmiş bir tanrıça olarak nitelenir. Doğru yanıt E seçeneğidir.