TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI - Deneme Sınavı - 17

Halk kültüründe “mit”lerin yer aldığı türlerin başında “halk inançları” (folk beliefs) ve “efsane”ler (legends) gelir. Bunları diğer sözlü edebiyat türleri takip eder. Doğru yanıt E'dir.

Etiyolojik efsane, çeşitli sosyal yada doğal olayların kökenlerini açıklamak için ortaya çıkan, zaman içinde söylenen yada yazılmış bir efsanedir. Doğru yanıt A'dır.

Bir insanın yaşadığı ve çeşitli sebeplerle izahı yapılamayan olağanüstü an ya da hikayeye memorat denir. Doğru yanıt C'dir.

Kış aylarında istedikleri herkesin sesini taklit ederek insanları aldatarak çağıran
ve rast geldikleri insanlara sorular sorup olumsuz cevap aldıklarını ellerindeki tarakla öldüren kötü ruhlara Kara Koncolos adı verilir. Doğru yanıt B'dir.

Çam sakızının kökeni de halk kültürümüzde bir mitsel efsanede
Hz. Muhammed ile ilişkilendirilerek anlatılır. Bu efsaneye göre, Hz. Muhammed
terleyince alnındaki teri sıyırıp çam ağacına doğru atmış. Bu olaydan sonra çam
ağacından sakız akmaya başlamıştır. Bu nedenle de çam sakızı her derde deva bir ilaç olarak halk tıbbında (folk medicine) kullanılmaktadır. Halk dininde “gerçek” olarak inanılan bu inaç ve onun kökenini izah eden bu mitsel efsane Hz. Peygambere dayandırılarak aynı zamanda İslâmileştirilmektedir. Doğru yanıt E'dir.

Kozmogoni Mitleri: Evrenin, dünyanın ve özellikle de gök ve gök cisimlerinin nasıl oluştuğunu konu edinen mitlerdir. Kozmogoni mitleri, teogoni mitleriyle de ilişkili ve yer yer örtüşen bir yapıda karşımıza çıkarlar.

Mit kutsal bir öyküyü, başlangıçtaki yeryüzünün hatta kâinatin başlangıcını ve kökenini anlatır. Bu “tarih” olarak adlandırdığımız zamanın da ötesinde “her şeyin yaratıldığı” bir ilk başlangıç zamanıdır. Mitler ya bütün kâinatın veya onun yalnızca küçük bir parçasının, diyelim ki bir kuş veya ağaç cinsinin, bir insan davranışının, bir sosyal kurumun nasıl oluştuğunu ve kökeninin ne olduğunu anlatır. Bir başka ifadey­le, mitler çoğu zaman bir yaratılışın öyküsüdür. Bir şeyin nasıl yaratıldığını veya nasıl var olmaya başladığını anlatırlar. Mitler ilkellerin evren ve dünya içindeki yerlerini, davranış biçimlerini belirleme çabalarına yardımcı olurlar.

Verilen mitolojik kavramların anlamları aşağıdaki gibidir;
Kaos: Kargaşa - Kozmos: Evren - Norm: Kıymet ölçüsü - Etiyolojik: Köken açıklayıcı.

Kaddo dili konuşan bir Kuzey Amerika yerli kabilesi, Pawneeler “yalan” veya “uydurma hikâyeleri”, “doğru” ve “gerçek hikâyelerden” yani “mit”lerden ayırırlar. Pawneeler, “gerçek” hikâyeler arasına ilk önce ya dünyanın başlangıcı ile ilgili olanlar veya ilahi, olağanüstü varlıkların yer aldığı hikâyeleri alırlar. Sonra da halkını canavarlardan ve felaketlerden kurtaran millî bir kahramanın büyüleyici maceralarını anlatan hikâyeler ele alınırdı. Ve son olarak da insanüstü güçleri açıklayan ve tıpla ilgilenenlerin dünyasıyla ilgili neler yapılacağını anlatan hikâyelere yer verilir. “Uydurma” ve “yalan” hikâyeler ise bir kurdun, Koyoto’nun (Coyoto) “aldatıcı”, “dalavereci” veya “üçkağıtçı” denilebilecek olan “tirikstır” (trickster) bir kahraman olarak sömürülerini ve maceralarını anlatan hikâyelerdir.

Mit, tanrısal ve olağanüstü varlıkların eylemlerinin öyküsüdür. Mitlerde anlatılan bu öykü, kesinlikle “gerçek” ve “kutsal” olarak kabul edilir.  Mit, her zaman için bir “yaratılış” ve “köken”le ilgilidir. Bir şeyin nasıl ha­yata geçtiği ya da bir davranışın, bir kurumun, bir çalışma biçiminin nasıl yaratılmış olduğunu anlatır. Bu nedenle de mitler, insana özgü her anlamlı eylemin örnek tiplerini (modellerini) oluşturur.

Mitlerin yer aldığı anlatılardaki zaman kavramı hiç sona ermeyen ve ermeyecekmiş gibi görünen âdeta daimi süreklilik gösteren bir şimdiki zamandır. Bir başka ifadey­le geçmiş, şimdi ve gelecekte olmak gibi olayları ardı ardına gelen zaman dilimleri­ ne yerleştirerek anlayan ve açıklayan “art süremli” (diakronik) anlayış mitlerde yer almaz. Mitlerde olayları birbirleriyle “eş süremli” (senkronik) olarak algılayan do­ layısıyla hepsini “şimdi”ye ve şimdiki zamana bağlayarak açıklayan zaman yer alır.

Teogoni Mitleri: Tanrıların ve tanrısal varlıkların kökenini ve nereden geldiklerini konu edinen mitlerdir. Bu tür mitler, çoğunlukla mitolojik zamanı çabuk aşan ve tarihsel zama­ na dahil olan, bünyesinde “yüksek” ve “halk kültürü” tabakalaşması oluşmuş yazılı kültür ortamına sahip milletlerde görülürler.

İnsan ve dünyanın geleceğini veya sonunu konu edinen mitlerdir. Tarihsel zaman anlayışının ortaya çıkması geçmiş, şimdi ve gelecek algısına bağlı zaman tasarımı ve kabulü beraberinde dünyanın sonu ve kıyamet anlayışını da getirmiştir. Çok nadir olarak bazı ilkel kavimlerin mitolojisinde dünyanın sonu düşüncesini içe­ren mitler yer almaz. Bu tür birkaç topluluk dışında evrensel olarak dünyanın sonu ve bunun belirtileri, nedenleri gibi konuları içeren mitler hemen hemen her kültürde yer alırlar.

Kurgu ya da “yalan” ve “yanlış hikâyeler” her yerde farklı şekillerde anlatılırken, durum “gerçek” ve “doğru hikâyeler” olan mitler için farklıdır. Bunlar genellikle, kışın ya da sonbaharda ve daima akşam ya da gece vakti anlatılır.

Prehistorya: Tarih öncesi.

Kültür ve onun özünü ve başlangıcını oluşturan mitoloji konusunda soydan gelen “millî seciye”ye de kuvvetli bir tesir payı tanınması icap eder. Buna göre, Orta Asya’da, Kiselev ve Çernikov tarafından yapılan arkeolojik araştırmalar M.Ö. 2000’den daha önceki zamanlara ulaşan, Türk kültürünün ortaya çıkış zeminlerinden olan, Minusinsk bölgesindeki Afanasyevo kültürü (M.Ö. 2500-1700) ile özellikle aynı bölgedeki Adronovo kültürünün (M.Ö. 1700-1200) temsilcileri olan “brakisefal savaşçı beyaz ırk” Türk soyunun proto-tipi olarak kabul edilmektedir.

İnsanın “ihtiyaçları” önem sırasına göre, “fizyolojik, emniyet, sevgi, itibar” ve “kendini gerçekleştirme” şeklindedir. Fizyolojik ihtiyaç, bedenin hayatta kalabilmek için gerekli olan maddelerin tamamından oluşur. İnsan bedeni bunlardan herhangi birinde eksiklik hissederse hemen o ihtiyacını gidermeye girişir. Aç olan insanın bütün zihnî melekeleri (şuur, idrak, muhakeme) karın doyurma çareleri üzerinde toplanır ve başka bir şey düşünmez hale gelir. Böyle bir insan, yiyeceğe kavuşunca başka hiçbir arzusu olmayacağını zanneder. Fakat bu doğru değildir. Söz konusu ilk fizyolojik ihtiyaç giderilir giderilmez aynı insan, “emniyet” veya “güvenlik” olarak adlandırılan “ikinci bir “ihtiyacı”ı duymaya başlar. Bu insanın korunma (can güvenliği, barınak vd.) yollarını arayışıdır. Yetişkin kimselerle oldukça örtülü durumda görünen güvenlik ihtiyacı, çocuklarda ve ilk gençlik çağındakilerde çok daha belirgin bir haldedir. Toplum hayatında ortaya çıkan örgütlenmeler, nüfûzlu kimselerin himayesine sığınma, huzur sağlamaya yönelik fikrî, felsefî akımlar hep bu “güvenlik ihtiyacı” ndan doğan etkinlik alanlarıdır. Bunu dost, arkadaş, sevgili edinme şeklinde kendini dışa vuran “sevgi ihtiyacı” takip etmektedir. İnsanın yaşadığı sosyal çevrede, takdir görme ve şöhrete kavuşma isteklerinin karşılandığı “itibar ihtiyacı”, kişinin toplum içinde ehliyet sahibi olma, güç kazanma ve kendini çevresine kabul ettirme etkinliklerine sevk eder. Bu sayılan ilk dört ihtiyacın tatmin edilmiş olmasına rağmen, psikolojik arzularını yerine getiremediği, kişisel kabiliyetlerinin gereklerini ortaya koyamadığı durumlarda, insanın, yine memnun olmadığı ve “ihtiyaç” içinde olduğu görülür. Bu durum kişinin kabiliyetlerine bağlıdır; edebî yeteneği veya müzik, resim, heykel ve benzeri yetenekleri var veya teknik yahut zihnî kapasiteye sahipse bunları sanat, ilim, teknik ve felsefe şeklinde dışa vurabilmelidir. Bu dışa vurum gerçekleşmediği zaman bu ihtiyaçlar doğal olarak onda sıkıntı ve tatminsizlik yahut memnuniyetsizlik yaratacaktır. İşte, bireyin “kendini gerçekleştirme ihtiyacı” kısaca budur.

Eski taş devri: Paleotik, insanın ortaya çıkışından taştan aletler yapmaya başladığı ilk dönem.

Mevcut verilerden hareketle Türk mitolojisini ortaya çıkaran sosyo-kültürel toplumsal yapılanış; Toplayıcı-Avcı, Avcı-Çoban ve Çoban-Tarımcı dönemlerinden geçmiştir. Bir başka ifadeyle, Taş Devri’nin anaerkil karakterli bahçe tarımı ve yerleşiklik yaşantısının ortaya çıkmasından sonra Tunç Devri’nde ataerkilliğe boy veya klan düzenine yöneliş olmuş ve bunu demir çağıyla birlikte “kağanlık” ve ataerkil askerî bir demokrasi ile göçerevli hayat tarzının oluşumu izlemiştir. “İlkel sürü” den sosyal topluluk statüsüne geçişin yaşandığı dönem olan “toplayıcı-avcılık” hayat tarzının Türk mitolojisinin kökenlerinden birisini oluşturmuştur.