TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI - Deneme Sınavı - 16

Totem: Bir kişinin ya da bir topluluğun gizemsel ve büyüsel duygularla bağlı bulunduğu bitki, hayvan veya cansız nesne.

Yakut Türkleri arasında “Er Sogotoh Destanı” adıyla bilinen metinde, yer alan yaratılış mitinde, Er Sogotoh yaratılmış ilk insandır ve yeryüzüne indirilir. Eşi olmadığı için çok zahmetler çeker. Burada, çok büyük ve her şeyin anası olan, bütün varlığın kendisine bağlı olduğu, yerle göğü birbirine bağlayan “Ağaç Hakan” motifi vardır. Her şeyin anası olarak nitelendirilme, orman-ağaç kültünün en eski şekillerinden birinin izlerini barındırmaktadır. Bu nedenle, “ağaç-ana” inancı ve kadınların kamlık (şamanlık) olgusunu başlatıp geliştirmeleri sürecinde, bir yanıyla mensubiyeti belirleyici klanın ortak sembolü olması ve totemleşmesini geliştirmiştir. Diğer yandan da zaman içinde “kozmik hayat ağacı” ve buna dayalı kamların göklere yolculuğunda yer alan “taptık” larına (basamaklarına) basılarak “Gök Tanrı” ya ve onun yarattığı diğer önemli “ruh” lara ulaşılan bir yapıya dönüşmüştür. Dahası bu dönemin eseri olarak kamlar sadece görevlerini ifa etmede ağaçla iç içe değildirler, onlar ölümlerinden sonra da ağaç kültü etrafında şekillenen pratiklerle muameleye tabi tutulurlar.

Türk kültürünün bu erken döneminde kadının veya ananın çocuklarıyla birlikte, “ocak ateşi” nin kutsallığının yanı sıra sosyal ve kültürel bir kurumu, “aile ocağını” oluşturduğu ve erkeğin ikincil bir konumda olduğu görülür. Bu durumun mahiyetini ele verir mitolojik bir inanışın izleri günümüz Altay ve Hakas Türkleri arasında yaşamakta olan ocak ateşinin kadınlar eliyle sürdürülmesi ritüelinde açıkça görülebilir. Altay Türklerinde ateş ruhunun dişi olması ve bu ruhun “ot (od=ateş) ene” ismini taşıması hem ateşin kökeni hem de ruhunun niteliğini ortaya koyar. Aynı şekilde, Kırgızlarda ve Uygur Türklerinde, evin ocağında yaşadığına inanılan periye verilen isim “Od ana” dır. Ateşi kullanmazdan önce “ağaç-ana” miti etrafında, ağaçları kutsamaya dayanan ve belirli ağaçların toplanılan ve barınılan “kamp” ve “tapınak” olduğu ağaçların, ateşle birlikte ve muhtemelen Orta Asya’nın maruz kaldığı son buzul döneminde, ana soylu klanlar şeklindeki örgütlenmelerin ateşten istifadeyle mağaraları, “ayı” lar başta olmak üzere diğer vahşi hayvanlardan temizleyip ele geçirmeyi ve oralara yerleşmeyi daha da önemlisi savunmayı sağlayarak kalıcı barınak kılmaları Türk mitolojisi açısından son derece önemlidir.

Tabu: Çeşitli inançlar nedeniyle insan, hayvan, nesne ve doğal öğelerin yasaklarla çevrilmesi ve bunlardan kaçınma.

Tulpar: Türk mitolosindeki efsanevî kanatlı ve uçan ata verilen isim.

Yunan mitolojisinin yazıya geçirilişi Homeros ve Hesiodos’la başlar. Özellikle Hesiodos’un Teogoni adlı ça­lışmasında, tanrılar, kutsal ruhlar ve bunların birbirleriyle ilişkileri kısaca teogo­niyle ilgili verdikleri bilgiler mitoloji çalışmalarının başlangıcını oluşturmuştur.

Tarihsel yorumlama: Herodotus tarafından kurulmuştur. Mitler ve tanrılar Yunan kültürüne her zaman diğer kültürlerden alınmıştır. Daha sonra Poseidon olarak adlandırılan Libyalı tanrılar veya Zeus, Athena ve Apollo diye bilinen Mısır tanrıları bulunmaktaydı. Tanrıların isimlerinin ve vasıflarının yorumları bu anla­yışa kanıt olarak hizmet etmektedir.

Efsanelerden geleneklerden kaynaklandığına inanılan yorumlama: Bu anlayış da tarihidir. Fakat bu bakış açısı Eski Yunan mitolojisindeki tanrıları insanların hayatlarından meydana gelmiş olarak açıklamaktadır.

18. yüzyılın sonlarında Aydınlanma ve Rasyonalizm’e karşıt bir hareket olarak ortaya çıkan Romantizm’deyse mitler, şâirane ilhamın kaynağı, felsefî düşüncenin ve kültürel tarihin kayıtları olarak kabul edilmiştir. Bir başka ifadeyle, 18. yüzyılın sonu ve 19. yüzyılın başındaki Romantizm hareketi mitleri insanların en derin yaratıcı potansiyellerinin bir ifadesi olarak algılamıştır. Mitler; oyun yazarları, şa­irler ve ressamlar için sürekli bir esin kaynağı olmuştur; insan varlığıyla ilgili de­rin gerçeklikleri belirtmişlerdir ve böylece insanın çocukluğunun hatırası olarak algılanmamıştır.

Rönesans ile birlikte Avrupa’da mitlere yönelik yeniden ilgilenmenin başlaması mitlerle yazılı edebiyat ilişkisinin yeni bir dönemidir. Latince yoluyla eski Yunan mitolojisinden esinlenen şiirler yazan şairler arasında İtalyan Petrarch, Boccaccio ve Dante gibi isimler sayılabilir. Aynı şekilde Kuzey Avrupa’da da eski Yunan ve Latin metinleri yerel ve ulusal dillere tercüme edilir. Buna bağlı olarak da Yunan mitolojisinden ilham alan şairler ortaya çıkmıştır. İngiltere’de Cahuccer, John Milton gibi isimlerden başlayarak Shakespare’den Robert Bridges’e kadar hemen hemen bütün ünlü şairler bunlar arasındadır. Almanya’da Goethe, Fransa’da Jean Racine eski Yunan draması üzerinde çalışmışlardır. Racine pek çok eski Yunan miti üzerinde çalışmalar yapmıştır.

Bir mitoloji geleneğinin doğuşunda yer alan faktörlerden birincisi “coğrafya” dır.

Afanasyevo kültürü: Orta Asya’da M.Ö. 2500-1700 yılları arasında oluşan Türk kültür çevresi, bu arkeolojik kalıntıları bulan arkeolog Afanasyevo’nun adıyla anılır.

Toplum hayatında ortaya çıkan örgüt­lenmeler, nüfûzlu kimselerin himayesine sığınma, huzur sağlamaya yönelik fikri, felsefî akımlar hep bu “güvenlik ihtiyacı” ndan doğan etkinlik alanlarıdır.

Maslow’un tespitle­rine göre, insan hedefine varmak içi kendini devamlı "bilme ve anlama" gayret­leriyle takviye etmek istidadındadır.

Panteon: Bir ulusun bütün tanrı ve tanrısal güçleri.

erkek egemen toplum yapısı ve onun son derece üst düzey bir soyutlamaya uğramış olmasına rağmen, “eril” karakterden kurtulama­ mış “Gök Tanrı” sı oluşmazdan önce, yaratıcı, doğu vasıf­lara sahip olduğuna inanılan “büyük dişi tanrıça” Umay’ dır.

Erlik: Türk mitolojisinde, Yeraltı dünyasının ve cehennemin (tamu) hakimi olan kötü ruh.

Doğal fenomenlere dayanan mecazi açıklama: Mitleri Apollo’nun ateş, Poseidon’ın su, Artemis’in ay ve Hera’nın atmosfer olduğu doğal fenomenlere dayanan mecazi açıklamalar olarak düşünen bakış açısıdır. Bu bakış açısı mitleri mecazi açıklamalar olarak yorumlamak suretiyle açıklamaya çalışmıştır.