TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI - Deneme Sınavı - 15

Gök Tanrı’ya dua edilir; onun adına yılda iki kez takvime bağlı törenler düzenlenir ve tercihen lekesiz sütbeyaz aygır at kurban edilir.

Ruhsal özelliklere dayanan mecazi açıklama: Mitleri, Athena’nın doğru karar, Ares’in manasızlık, Aphrodit’in istek ve Hermes’in sezici zihin olduğu ruhsal özelliklere dayanan mecazi açıklamalarla izah eden bakış açısıdır.

Ülgen tanrıya kamların ve insanların adadığı kurbanları Yayık götürür.

Suyla, gökyüzünde yaşar; güneş ve ayın bir parçası olarak kabul edilir. İnanışa göre at gözlü olan Suyla çok iyi gören bir ruhtur ve insanın yeryüzündeki koruyucusudur. İnsanların hayatını kontrol eder ve bir değişiklik olduğunda Ülgen’e bildirir. Kamı kötülüklerden korur, ona gökyüzü ve yeraltına yaptığı yolculuklarda eşlik eder. Suyla, Ülgen tanrıya adanan kurbanları ona Yayık ile birlikte götürür. “Karlık” adlı tanrısal güçte Suyla ile aynı görevleri üstlenir ve kamın kurban kesme töreninde ona yardım eder.

Tarihsel yorumlama: Herodotus tarafından kurulmuştur. Mitler ve tanrılar Yunan kültürüne her zaman diğer kültürlerden alınmıştır. Daha sonra Poseidon olarak adlandırılan Libyalı tanrılar veya Zeus, Athena ve Apollo diye bilinen Mısır tanrıları bulunmaktaydı. Tanrıların isimlerinin ve vasıf­larının yorumları bu anlayışa kanıt olarak hizmet etmektedir.

Utkuuçı gökte yaşar ve Ülgen tanrının en yakın elçisidir. Ülgen’e ulaşmak isteyen kamları beşinci katta Altınkazık (Kutup Yıldızı) bölgesine inerek karşılar. Kamın getirdiği kurbanını alır ve tahtında oturan Ülgen’e götürür. Kam Altınkazık’ta Utkuuçı’dan aldığı kazlara binerek yeryüzüne döner.

Türk dünyasının en Kuzey-doğusunda, Sibirya’da yaşayan Türk boyu olan Sahalar (Yakutlar), eski Türk mitolojisi’ni en iyi koruyan topluluklar arasındadır. Sahalara göre gökyüzünde iyi tanrılar ve kötü şeytanlar vardır. Bunların içinde en büyük, ulu tanrı Ürün Aar Toyon’dur (Ürün Ayıı Toyon), göğün dokuzuncu katında ve doğu tarafında yaşar. Ürün Aar Toyon dünyayı ve insanları yaratmıştır, dünyaya
aydınlık, insanlara iyilik ve güzel düşünceler verir. O yukarı dünyaya (gökyüzü) ve orta dünyaya (yeryüzü) hükmeder, diğer tanrıları yönetir. Ürün Aar Toyon’un eşi olan Kün Kübey Hatun (Ürün Arıh Hotun) güneşle bir tutulur ve ışığıyla dünyayı ısıtıp temizler. Bu ikili dünyada iyilik ve güzelliğin hakim olması için çalışırlar, insanların uyması gereken töreleri gönderirler, iki oğlulları ve iki de kızları vardır. Sahaların inancına göre, Uluu Suorun Toyon adlı bir başka ve ikincil dereceden tanrı insana can verir ve “oyun” (kam/şaman) olacak insanları bu göreve tayin eder. Cılğa Haan Toyon ve Tanha Haan Toyon insanın doğmasından itibaren kaderine hükmeder ve yaşadıklarını yazarlar.

19. yüzyılda mit çalışmaları artık sistematik bilimsel bir disiplin kimliği kazanır. Dahası 19. yüzyıla kadar mit dendiğinde neredeyse tamamen “Yunan Mitleri” anlaşılırken bu yüzyıldan itibaren hemen hemen bütün milletlerin mitolojisi olduğu gerçeği ortaya çıkar.

Saha Türklerine göre gökyüzünde çeşitli hastalıkları insanlara musallat eden kötü ruhlar da vardır. Bu kötü ruhlardan Hagdan Buuray Toyon bel bükülmesi ve kamburluğu, Dohsun Duyar deliliği, Çaaday Bolloh ayak ve göz hastalıklarını, Kere Ubahalaah Hatun baş, mide, karın ve eklem hastalıklarını insanlara gönderirler.

Yo Kan; Altay Türkleri arasında yeryüzündeki ruhların en güçlüsü olduğuna, dünyanın merkezinde bulunan ve ucu Ülgen’in evine kadar ulaşan bir çam ağacının yanında oturduğuna inanılır. Yo Kan’ın So Kan ve Temir Kan adlı iki oğlu olduğu ve bunların insanların verdikleri şeyleri kabul ettikleri tasarlanır.

Aydınlanma hareketi mitleri “akıldışı” olarak görmesine ve onlara karşı olumsuz bir tavır almasına rağmen Handel’in Admeto ve Semele, Mozart’ın Idomeneo, Christop Gluck’ın Iphigénie en Aulide gibi eserlerinin kaynağı eski Yunan mitolojisidir.

Talay Kan’ın yeryüzündeki bütün suların, denizlerin hakimi, ölülerin koruyucusu olduğuna inanılır. Talay Kan’ın evinin Altay Türklerinin Yayık adını verdiği on yedi denizin birleştiği yerde olduğu tasarlanır.

Altay Türkleri arasında Ak Ene (Ak Ana) adlı dişi tanrıça, Ülgen tanrıya yaratma ilhamını veren olağanüstü bir güç olarak görülür.

Açıklaması verilen kavramlar aşağıdaki gibidir;
Baksı: Müslümanlığı kabul etmiş ancak şamanlık uygulama ve inançlarını da devam ettiren kişi.
Kam: Yaygın olarak “şaman” adıyla bilinen olağanüstü güçlerle iletişime geçme yeteneği olduğuna inanılan kişi.

Memorat: Olağanüstü güçlerle iletişimlere dair kişisel anlatılardır.

Türk kültürünün ortaya çıkış zemin­lerinden olan, Minusinsk bölgesindeki Afanasyevo kültürü (M.Ö. 2500-­1700) ile özellikle aynı bölgedeki Adronovo kültürünün (M.Ö. 1700­-1200) temsilcileri olan “brakisefal savaşçı beyaz ırk” Türk soyunun proto­tipi olarak kabul edilmektedir.

V. A. Rano ise, Orta Asya yerleşik kültür merkezlerinin eski taş (paleotik) devrinden itibaren var olduklarını ayrıntılı şekil­ de ortaya koymuş ve burada tarihi M.Ö. 850 binlerde başlatmıştır.

Kültürel odakların oluşumundan da önceki yapı A.D. Graç’a göre şöyledir: “Aslen ana etrafında teşekkül eden küçük çapta ekinci (ilkel bahçe tarımı) toplumlar, Milattan önce ikinci bin yılın sonunda, hayat tarzlarını değiştirmişlerdi. Geçimlerini çobanlık ve av ile sağlamağa başlamışlardı” şeklindeki bilgilerin gös­terdiği gibi “anaerkil” ve “küçük çapta tarım” a dayalı bir yapıya sahiptir.

Günümüz Türkiye’sinde ne güneş ve ne de ay ile ilgili bir tanrı tasarımı yoktur.
Ancak her iki gök cismine de İslâmileşmiş bir biçimde eski kültleriyle ilşkili olarak saygı gösterilmeye devam edilir.

Adana’daki bir inanca göre; Ay’ın eskisi yapılacak her iş için hayırlıdır. Herhangi bir şeye teşebbüs etmek isteyenlerin ayın eskimesini beklemeleri, işte bu hayır ve uğurdan dolayıdır. Bunun aksine ayın yenisi uğursuzdur. Ay’ın yenisinde yapılan işler güç olur, hatta başarılamaz. Meselâ tavuğu kuluçkaya yatırmak için mutlaka ayın eskimesi beklenmedir; beklenilmezse yumurtalar cılk çıkar, yahut civcivler birkaç gün içinde ölür. Bu inancın Devrek’ten derlenen bir varyantında ise “meyve toplama, ağaç budama, ağaç keseme, ekin ekme ve hasat etme” de aynı esaslara göre düzenlenmektedir.