TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI - Deneme Sınavı - 14

Hz. Fatma kültüyle birleşerek pek çok bakımdan İslâmileşir. Hatta Hz. Fatma kültünün Türkler arasında aldığı şeklin oluşumunda Umay kültü son derece önemli bir rol oynamıştır.

Kış aylarında istedikleri herkesin sesini taklit ederek insanları aldatarak çağıran ve rast geldikleri insanlara sorular sorup olumsuz cevap aldıklarını ellerindeki tarakla öldüren kötü ruhlara Kara Koncolos adı verilir.

Hınkur Munkur adlı bu yaratığın insana benzediği, ancak göbeğinde bir torba olduğu ve bu torbada yavrusunu taşıdığı düşünülür. Hınkur Munkur’un mezardaki ölüleri ve yaşayan insanları da yakaladığında önce boğup sonra yediğine inanılır. Bu yaratıktan kurtulma yolu ona “Donumu açar, üzerine işerim.” denilmesidir. Geleneğe göre, böyle denildiğinde bu yaratığın ortadan kaybolduğuna inanılmaktadır.

Halk kültürümüzde dünyanın şekli Yalova civarından derlenmiş bir efsanede şu şekilde anlatılır: Suda büyük bir balık yaşamaktadır. Bu balığın sırtında kocaman bir kaplumbağa bulunmaktadır. Bu kaplumbağanın da sırtında bir öküz durmaktadır. İşte dünya bu öküzün boynuzları arasındadır. Öküzün tam karşısında deli bir sivrisinek vardır. Sivrisinek iğnesini çıkarıp öküze: “Eğer dünyayı döndürmezsen beynine girer, iğnemle seni sokarım” dermiş. Öküz de sivrisineğin korkusundan dünyayı gece gündüz devamlı döndürmekteymiş.

Aynı şekilde, Yaz mevsiminin gelişi üzerine Sivas civarında “Doksan (Doksancıl) Kuşu Efsanesi” anlatılır. Yaz mevsiminin gelişi Doksan Kuşu’nun yuvasından çıkmasına bağlıdır. Doksan Kuşu yeraltında yuva yapan bir kuştur.

Halk kültürümüzde bitkilerin kökeniyle ilgili pek çok mitsel efsane vardır. Bunlardan birisi Doğu Karadeniz bölgesinden derlenmiştir ve “Avad Dikenleri”yle ilgilidir. Avad dikeni bu bölgede son derece yaygın olarak bulunur ve çiğnenip kanayan bir yere yapıştırıldıklarında kanı durdurmak amacıyla halk hekimliğinde de kullanılırlar. Efsaneye göre, Hz. Ali düşmanlarından kaçıp bir mağaraya sığınır.

Halk kültüründe köstebek: Tevrat ve Kur’an’da adı geçen zengin Karun, Elazığ civarından derlenen bir efsaneye göre, malı ve mülküyle övünüp kibirlendiği için Tanrı tarafından cezalandırılıp köstebeğe dönüştürülür. Köstebeğe dönüştürülerek cezalandırılan Karun, kıyâmete dek toprağın altında kaybettiği hazinesini arar

Teogoni mitlerin tanrıların veya benzer olağanüstü güçlerin doğuşu ve oluşumu konu edinir.

Bu ağaçtan yaratılma veya köken mitinin 19. yüzyılda Hakasyalı Katanof tarafın­dan Altay­-Yenisey’den derlenen bir metinde, “İlk başta Ülgen atamızdan türediğimiz zaman bu iki kayın ağacı Umay ana ile beraber (gökten) inmiştir” şeklindeki ifadelerde yakın zamanlara kadar Türk dünyasının çeşitli kısımlarında yaşadığı tespit edilmiştir.

Kırgızlarda ve Uygur Türklerinde, evin ocağında yaşadığı­na inanılan periye verilen isim “Od ana” dır.

Baksı: Müslümanlığı kabul etmiş ancak şamanlık uygulama ve inançlarını da devam ettiren kişi.

Anasırı erbaa: Akdeniz çevresi uygarlıklarında Kâinatı oluşturduğuna inanılan “su, ateş, toprak ve hava”ya, dört element anlamında verilen ad.

Mitoloji ve sosyal bilimlerde “kült” terimi, genel olarak tanrıya, tanrısal kabul edilen şeylere veya doğaüstü güçlere sahip olduğuna inanılan şeylere saygı göstermek ve tapınmak anlamında kullanılır. Kült terimi daha özel olarak ele alınan ve çalışılan bir konudaki tanrısal veya doğaüstü güçlere sahip şeylerle ilgili inanç örüntüsüdür.

Birçoğu canlı ve cansız nesnelere, soyut düşüncelere ve varlıklara bağlı olarak oluşmuş kültlerin temelinde “animizm” düşüncesi yatar.

Animizm, insan düşüncesinin en erken dönemlerinde, insanların doğal çevrelerindeki, canlı-cansız her şeyin “canlı” bir ruhu ve buna bağlı bir bilinç hali olduğuna inanmalarıdır. Bu bağlamda insanlar yaşadıkları coğrafyada yer alan doğal varlıklara yönelik inanç örüntüleri oluşturmuş ve bunlardan bazıları zamanla evrimleşip değişip dönüşerek daha soyut kavramlar haline gelmişlerdir.

Teogoni tanrıların doğuşu ve oluşumunu anlatan mitlerdir.

Maniheizm: M.S. 3. yüzyılda yaşayan İranlı Mani adlı bir kişi tarafından kurulan kendinden önceki bütün din ve inanışların aklına uygun kısımlarını birleştirerek oluşturulan, iki eşit ve karşıt iyilik ve kötülük ilkesinin birlikte var olmasına dayanan dinsel öğreti

Kozmogonik mitlerde evrenin kozmik unsurların nasıl yaratıldığı kronolojik olmayan bir biçimde anlatılır.

Dünyanın sonunu anlatan mitlere, eskatoloji mitleri denir. Türk mitolojisinde eskatoloji mitleri yok denecek kadar azdır.

eski Türkler kıyamete “uluğ gün” derlerdi; uluğ gün; deyimini Türkler, Müslüman olduktan sonra da kullanmışlardır. Altay Türklerinden bir gün dünyanın sonunun geleceğine yani kıyamete dair anlatılar derlenmiştir. Altay Türkleri, bu güne “Kalgançı Çak” (Kalacak Olan Çağ) derler.