TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI - Deneme Sınavı - 13

Türklerin en kutsal bildikleri ağaç “kayın ağacı”dır. Kayın ağacı kutsal olduğu için “bay (ulu, zengin, güçlü) kayın” olarak hitap edilir ve bütün kam ayinlerinde yer alır. Kayın ağacı tanrıyla kulu arasında bir köprü gibi düşünülür. Altay Türklerinin kamlarına göre, insanlar yaratıldıkları zaman ilk Kayın ağacı da Umay Ana’yla birlikte yeryüzüne inmiştir.

Kültürün doğuşundaki ruhsal faktörlerin en önemlisi, insanın birtakım ihtiyaçların tesirinde olduğunu ve bu “ihtiyaç” ların insanı harekete, faaliyete sevk eden “iticilik” (motivasyon) gücü taşımasıdır. İnsanın “ihtiyaçları” önem sırasına göre, “fizyolojik, emniyet, sevgi, itibar” ve “kendini gerçekleştirme” şeklindedir.

Eski İran’da en çok kutsanan ögelerden olan su, Zerdüşt inançlarında ikinci kutsaldır.
Göklerden sonra var edilen, yaratılışı elli gün süren ve dünyanın her bölgesinde yer altında bulunan suyun sorumlusu Hordâd kutsal ölümsüzdür. Doğru cevap C şıkkıdır.

Zerdüşt’ün, Avestâ’daki en büyük tanrısı Ahura Mazda, Fars edebiyatında genellikle “Ahura Mazda”, “Hurmuzd” ve “Hormez” şekillerinde geçer Farsça sözlüklerde bu kelimenin “tanrı”
karşılığı dışında “müşteri gezegeni” anlamı da yer alır. Mazdeist inanışta ve İrano Aryanlar’da tek iyilik tanrısıdır. Doğru cevap D şıkkıdır.

Eski İran halklarının inanışlarına göre ateş, ilk olarak Huşeng tarafından bulunmuştur.  Şahnâme’nin rivayetine göre; Huşeng bir gün ava çıkmış, yolda bir yılanla karşılaşmış, bu yaratığı o güne kadar tanımamış olduğundan dolayı öldürmek istemiş ve bir taş alarak ona doğru fırlatmıştır. Ancak yılan ölmemiş, o atılan taştan kıvılcımlar ve ateş meydana gelmiştir. Doğru cevap A şıkkıdır.

Camasp, Mazdeist literatürde akıllılığı, bilgeliği ve sanatkârlığıyla bilinir. Bazen de hekim olarak tanınır. Camasp, Zerdüşt’ün Pourucista adındaki kızıyla evlenmiştir. Arap ve Fars edebiyatlarında “ferzâne: bilge ve hekîm” nitelemeleriyle anılır. Bilgi, hikmet ve astronomiyle yakından ilgilenmiş, Camaspnâme adlı önemli bir eser kaleme almış, gelecekle ilgili birtakım haberler vermiş, bunların çoğu söylediği gibi çıkmıştır. Doğru cevap E şıkkıdır.

Cam-i Cem İran hükümdarlarından Cemşîd ile Keyhusrev’e, aynı zamanda Süleyman Peygamber ve Büyük İskender’e ait olduğu kabul edilen sihirli kadehtir. İçine bakıldığında, dünyada olup biten her şeyin görüldüğüne inanılan bu kadeh, İran ve Türk edebiyatlarında; “Âyîne-yi Süleyman: Süleyman’ın aynası”, “Âyîne-yi Sikender: İskender’i aynası”, “Piyâle-yi Cem: Cem’in kadehi” adlarıyla da anılır. Doğru cevap B şıkkıdır.

Ehrimen “kötü akıl”, “şeytan” anlamlarında kullanılmıştır. Fars edebiyatında; kötülük simgesi olarak “tanrılar karşısında” bazen de, Sâmî rivayetlerden etkilenilerek “İblîs” yerine “meleklerin karşısında” bir güç” olarak yer alır. Çok sayıda şairin dizelerinde yer alan ifadelerden de anlaşıldığı kadarıyla; İslâm kültüründe Ehrimen, “Şeytan” ve “İblîs” kelimelerinin karşılığı olarak kabul edilir. Doğru cevap D şıkkıdır.

Türk kültürünün ortaya çıkış zeminlerinden olan, Minusinsk bölgesindeki Afanasyevo kültürü (M.Ö. 2500-1700) ile özellikle aynı bölgedeki Adronovo kültürünün (M.Ö. 1700-1200) temsilcileri olan “brakisefal savaşçı beyaz ırk” Türk soyunun proto-tipi olarak kabul edilmektedir.

Heft, yedi, çok eski devirlerden beri hemen bütün milletlerin dikkatlerini çekmiş ve tanrısal içerikler ile fizik ötesi anlamlar yüklenerek daha çok iyi ve bazen de kötü anlamlarda kullanılmıştır. Birtakım sayıların kutsallığına çeşitli milletler tarafından inanılmasıyla birlikte bunlar arasında ön planda “üç”, “dört”, “altı”, “yedi”, “on iki”, ve “kırk” sayıları yer alırken, bu seçme rakamlar içerisinde de “yedi” ve “kırk” sayıları çok önemsenmiş, son derece değer verilen, kutsanan sayılar olarak kabul edile gelmişlerdir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Hayat Ağacı: İnanışa göre üzerinde yaz kış yemyeşil yapraklar, açılmış çiçekler ve olgun yemişler bulunan ve yemişleri yiyenlere ölümsüzlük veren ulu ve kutsal ağaç. Bu ağacın Gök Tanrı’ya kadar ulaştığına da inanılırdı. Kökleriyse kötü ruhların ve cehennemin bulunduğu yeraltı dünyasındaydı.

İmşaspendler  “ölümsüz  kutsallar”,  “ölümsüz  temizler”  anlamlarını  ifade  eder. Terim olarak da, Mazdeizm’in en büyük melekleridir. Bunlar Ahura Mazda’nın simgeleri olarak kabul edilirler. Her birinin karşılarında özel düşmanları vardır. İmşaspendlerin sayısı gerçekte altı olarak kabul edilir. Ancak daha sonraki dönemlerde Surûş da bunlar arasına katılarak sayıları yediye çıkartılmıştır. Bazılarınca da Ahura Mazda ile birlikte bunların sayısı yedi olmaktadır. Doğru cevap E şıkkıdır.

Türk kozmolojisini gösteren ve kuvvetle muhtemelen her biri değişik efsanelere sahip, bu pusulalarda, yönler dört büyük yıldız grubuna göre sınıf­landırılıyordu;
1. Gök Ejder
2. Kızıl Saksagan
3. Ak Pars
4. Kara Yılan

Tulpar: Türk mitolosindeki efsanevî kanatlı ve uçan at.
Ötüken ormanı: Gök Tanrı’ya ulaşan kutsal geçit.
Erlik: Türk mitolojisinde, Yeraltı dünyasının ve cehennemin (tamu) hakimi olan kötü ruh.
Panteon: Bir ulusun bütün tanrı ve tanrısal güçleri.
Umay: Dişi tanrıça.

Ak Pars “Ak Bars” denen yıldız grubu ile “Erklig” denilen Zühre Yıldızı ile Kara Alp Yıldız’ları, Batı yönünü temsil ediyorlar ve Maden unsuru ile ilişkilendiriliyorlardı. Batı ak (beyaz) renk ile sembolize ediliyordu.

Türk mitolojisinde Avcı-Çobanlar döneminde avcıların, kuşlar ve köpekle başlayan evcilleştirmeleri, keçi, koyun, ren geyiği ve sığır gibi hayvanların ve nihayet atın evcilleştirilmesi sıralamasıyla gerçekleşmiştir.

Türk kozmolojisini gösteren ve kuvvetle muhtemelen her biri değişik efsanelere sahip, bu pusulalarda, yönler dört büyük yıldız grubuna göre sınıf­landırılıyordu; 1- Gök Ejder “Kök-luu” Doğu yönünü 2- Kızıl Saksagan “Kızıl Sakızgan” Güney yönünü 3- Ak Pars “Ak Bars” Batı yönünü 4- Kara Yılan Kuzey yönünü 5- Toprak” unsuru merkez

Arkeolojik verilerin yanı sıra İran ulusal tarihi ve tarihsel kişilikleri konusunda en eski işaretler Hintliler ve İranlıların Rig Veda ve Avesta kutsal metinlerinde yer almaktadır. Değişik tarihlerde kaleme alınmış Avesta’nın en eski bölümü Gatalar, Peygamber Zerdüşt’ün ilahileridir. Doğru yanıt B'dir.

İran kahramanlık hikâyeleriyle efsanelerinin tarihi, Aryaların İran toprakla­ rına geldikleri günlerden başlar. İran kavmi, İndo-­Europeenne/Hind-­Avrupa ka­vimlerinden biridir. Aşamalı olarak Asya’nın orta kesimlerinden Atlas Okyanusu kıyılarına kadar yayılmış ve yeni dünyanın keşfiyle birlikte dünyanın birçok bölge­ sine de gidip yerleşmişlerdir. Bu ırkın kollarından biri, tarihin çok eski dönemle­ rinden beri diğer kollara oranla çok daha fazla önem kazanmış, onun oluşturduğu medeniyet, edebiyat ve kültür, Hind­-Avrupa ırkının diğer kollarından daha etkili olmuştur. Bu kol İndo-­İranienne/Hind-­İran koludur. Tesbitlere göre MÖ. 3000 yıllarında Hint-Avrupa grubundan ayrılıp Hint ve İran ırkları olarak iki ayrı kola bölünmeden önce bunlar, Orta Asya bölgesinde yaşamakta; ortak din, dil, inanç ve mitolojilere sahip olup kendilerini “Arya: şeref­li” nitelemesiyle ifade etmekte­ dirler. Sonraki dönemlerde birbirlerinden ayrılarak Hindistan ve İran adlı ülkele­ rine yerleştiklerinde bu ismi her biri kendisi için kullanmıştır. Doğru yanıt A'dır.

Oba Kültü: Dağların aşıldığı geçitlerde veya yol ayırımlarında geçen herkesin bir taş atarak etrafında dokuz kere dolanmasının “uğurlu” kabul edildiği kutsal taş yığını.