TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI - Deneme Sınavı - 11

Zerdüşt’ün ortaya çıkışı, İranlıların inanç dünyasında bir devrim etkisi yapmış, onunla birlikte eski İran dinlerinin yıldızı sönmeğe
yüz tutmuş, Mihr, Nahîd, Hordâd ve Mordâd gibi büyük eski İran tanrıları, Zerdüşt’ün reformlarından sonra tanrılık makamlarından düşmüş ve melek makamında görev yapmaya başlamışlardır.

Axis Mundi: Evrenin ekseni olduğu düşünülen hayali çizgi, Türk mitolojisinde bu eksenin yeryüzü ile Kutup yıldızı arasında olduğu düşünülür, Altın Kazık veya bazen de Demir Kazık olarak adlandırılır. Doğru cevap A şıkkıdır.

Etiyolojik Mitler, mitolojik zamanı aşamamış ve yaşam tarzı olarak ilkel topluluklarda çok yay­ gın olarak görülen mitlerdir. İlkel insanın kafasında oluşturduğu sorulara cevap vermeyi soyut ve somut her türlü varlığın kökenini izah edip açıklamayı amaç­ layan mitlerdir. Yoğun olarak Teogoni mitlerinin oluşmadığı tek katlı bir kültü­ re sahip topluluklarda birincil öneme sahip olarak yer alırlar. Bununla birlikte tanrılar hakkında Teogoni mitlerine sahip daha yoğun ve karmaşık kültüre sahip topluluklarda da ikincil bir öneme sahip köken açıklayıcı anlatılar olarak hemen her kültürde karşımıza çıkarlar.

Teogoni mitleri, tanrıların ve tanrısal varlıkların kökenini ve nereden geldiklerini konu edinen mitlerdir. Bu tür mitler, çoğunlukla mitolojik zamanı çabuk aşan ve tarihsel zama­ na dahil olan, bünyesinde “yüksek” ve “halk kültürü” tabakalaşması oluşmuş yazılı kültür ortamına sahip milletlerde görülürler.

Dahhâk’ın baskıları zirveye ulaştığında, şehrin demircisi Kâve’nin, on sekiz oğlundan geriye kalan sonuncusunun beynini çıkartarak yılanlarına sunmak için Dahhâk’a götürdüler. Bunun üzerine Kâve, son derece kızgın olarak Dahhâk’ın makamına çıktı. İleri gelenlerin de huzurunda peştamal olarak kullandığı deriyi de mızrağının ucuna takarak halkı kendisine destek vermeye ve zulme karşı direnişe çağırdı. Kendisini destekleyenlerle birlikte Feridûn’u tahta çıkardılar. Feridûn da, bu günün hatırasına söz konusu deri parçasını uğurlu kabul ederek değerli mücevherlerle süsleyip sancak olarak kullanmaya başladı. Fars mitolojisinde ve daha sonraları da Fars edebiyatında söz konusu sancak, zulme uğramış, yoksul halkın despot yönetimlere kaşı ayaklanmalarını, haklarını aramalarını simgeleyen güç ve azamet simgesi haline gelmiştir.

Arapça karşılığı “ankâ: uzun boyunlu”, Sîmorğ hiç kimse tarafından görülmemiş bir kuştur. Fars edebiyatında değişik görünümleriyle yer alan, oldukça dikkat çekici mitolojik ögelerden biridir. Kendisine verilen üstün nitelikler dolayısıyla şairlerin değişik yorumlamalarına ve zengin nitelemelerine neden olmuştur. Bu efsanevî kuşun İran kültüründe yer alması bakımından geçmişi İslâm öncesi dönemlere kadar uzanır. Avestâ, Pehlevice kaynaklar ve genel bir ifadeyle İslâm öncesi İran kültüründen anlaşıldığı kadarıyla Sîmorğ, geniş ve yaygın kanatlarıyla bilinir. Üzerinde yuva kurduğu ağaç bütün bitkilerin tohumlarını bünyesinde bulunduran, çeşitli hastalıklara ilaç olan bir ağaçtır. Avestâ’daki bilgilere göre; söz konusu ağaç Ferâhkert Denizi’ndedir. Sîmorğ ile yakınlığından dolayı İran mitolojik rivayetlerine girmiş olan bu ağaç, Sîmorğ ile deniz arasında bir araç  görevi yapar. Fars mitolojisi ve Fars edebiyatındaki özelliklerinden anlaşıldığı kadarıyla eski devirlerden beri İran toplumunda kutsanan bir yaratık olan Sîmorğ, Şahnâme’ye de mitolojik, efsanevî özellikler taşıyan metafizik özellikleri bulunan bir öge olarak girmiş, bu niteliklerinden dolayı da millî kahramanların kaderlerinde, mitolojik olaylarda etkin rol oynamıştır. Sîmorğ ya da Anka, halk arasında Zümrüdüanka adlarıyla anılan efsanevî, tanrısal güç özellikleri de taşıyan, Şahnâme’de efsanevî bir yaratık olarak kabul edilen, Elburz Dağı’nda yaşayan bir kuştur. Eski İranlıların, Avestâ’dan da kaynaklanan inanışlarına göre Sîmorğ’un tüylerinden ya da kemiklerinden bir parçayı beraberinde bulunduranlar hiç kimseden zarar görmezler. Sıkıntıyla yüz yüze geldikleri an, tüyünü ateşte yaktıklarında, o gelir ve onları sıkıntıdan kurtarır. Sîmorğ’un dalına konduğu ağaç ilaç etkisi gösterir. Gıdasının ateş olduğu, seher yelinin onun nefesi olduğu, yaşadığı yerin de, Kâf Dağı olduğuna inanılır. Fars edebiyatında Sîmorğ ile ilgili birçok efsane vardır.

İ̇nsanların nereden geldiklerini veya nasıl oluştuklarını konu edinen mitler­dir. Türeyiş mitleri de denilen bu tür mitler, ilk insanın yaratılmasından, insan topluluklarının, kabilelerin, soyların boyların ortaya çıkmasına kadar geniş bir alanı içerir. İnsanın yaratılmasında takip edilen sıra çoğunlukla, Evren’in (koz­ mos), gök, yer, dağlar, bitkiler, ormanlar ve hayvanların yaratılmasından sonradır. Mitler insanın yaratılmasını ya tanrı ya da tanrısal özelliğe sahip kültürel nesne ve olguların ilk kurucuları olarak düşünülen ve mitolojide “demiurg” olarak adlan­ dırılan olağanüstü varlıklara bağlayarak anlatırlar.

İdealize edilen insan kahramanlar, bir misyon ile kendilerini toplumlarına adayarak onları çeşitli felaketlerden kurtarmaları veya toplumlarındaki çeşitli kültürel kurumları kuran veya çeşitli kültürel davranışlara model teşkil eden kül­ türel kahramanlar (cultural hero) olarak mitos (mitik anlatım) ve eposun (epik anlatım) içiçe geçtiği anlatılarda yer alırlar. Kahramanlık mitleri doğrudan doğ­ ruya atalar kültüyle ilişkilidirler. Türk mitolojisinde Oğuz Kağan ve Dede Korkut bu tür kahramalar olarak karşımıza çıkar. Do

“Şeb-i Yeldâ” diye de bilinen, Farsça sözlüklerin önemli bir kısmında belirtildiği gibi, Süryanice’den Farsça’ya geçmiş bir kelime olan yeldâ: Arapça’da “mîlâd: doğum” anlamındadır. “Şebi yeldâ”, Mesîh’in doğduğu zamanla örtüştürülmeğe çalışıldığından bu adla anılmıştır. İranlılar, bu gecenin Mitra’nın doğum gecesi olduğuna inanmaları gerekçesiyle onu Süryanice telaf­fuzuyla kabul etmişlerdir. Gerçekte Yeldâ, Avrupalıların, 25 Aralık’ta kutladıkları Noel ile aynı tarihe rastlar. Böylelikle Avrupalıların Noel’i, İranlıların “şeb-i yeldâ” ları aynı güne rastlar.

İranlılar rahiplerine “magi” diyor, onlara halk ile tanrılar arasındaki aracılar gözüyle bakıyor, gittikleri savaşları kazanabilmek için rahipler ile en gözde putlarını beraberlerinde götürüyorlardı. Magi, savaşın kazanılması için tanrılara tesir edebildiğine göre, ineklerin daha fazla süt vermesi, tarlalardan daha fazla ürün alınabilmesi ve koyunların sırtındaki yünlerin artması için de tanrıları etkileyebilirdi. Halkın yorumu bu anlamdaydı.

Türk halk kültüründe teogoni mitleriyle ilgili olarak yaşayan unsurları gökyüzü, yeryüzü ve yeraltı gibi bulundukları yere göre ele almak süreklilikleri de göstermek bakımından yararlı olacaktır. Doğru cevap B şıkkıdır.

Kış aylarında istedikleri herkesin sesini taklit ederek insanları aldatarak çağıran ve rast geldikleri insanlara sorular sorup olumsuz cevap aldıklarını ellerindeki tarakla öldüren kötü ruhlara Kara Koncolos adı verilir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Türk halk kültüründe özellikle kırsalda insanları korkutan ve yolunu kaybettirmeye çalışan değişik kılıklara girebilen bir başka kötü ruhun adı “Kul”dur. Kalıplaşmış ve daima görüldüğü bir şekli yoktur. Her kılığa girebilir. Doğru cevap E şıkkıdır.

Bazı evlerde yaşadığına ve yaşadığı eve bet bereket, sağlık ve huzur verdiğine inanılan çoğunlukla görünmemekle birlikte sarışınlığından dolayı “Sarıkız” olarak adlandırılan ve “iyi” bir ruh veya güç olarak tasavvur edilen olağanüstü varlıktır. Bu sıraladığımız özellikleriyle İslâm öncesi Türk mitolojisindeki “ev” ve “ocak iye”lerini çağrıştırmaktadır. Başta Kaz Dağlarındaki “Sarıkız” olmak üzere İslâmileşmiş “Evliya Sarıkız” kültünün de tesiriyle günümüzde yaşamaya devam etmektedir. Doğru cevap D şıkkıdır.

Geceleri çeşitli kılıklara girerek veya insanlara tanıdıklarının sesiyle seslenerek onları kandıran çoğunlukla uçurum ve benzeri yerlere getirerek düşüp ölmelerine neden olan kötü ruha “kapoz” ya da “kapos” adı verilir. Bu haliyle kapoz, insanları aldatıp canlarını alan ve yer altı ruhlarına götüren Erlik’in oğullarını ve kızlarını çağrıştırmaktadır. Doğru cevap A şıkkıdır.

Mayısalar, Trabzon Çaykara civarından derlenen inanışlara göre dişi ve alevden saçları olan cadılara (cazu) verilen addır. Mayısaların ıssız yerlerde yaşadıklarına ve buraları sahiplendiklerine inanılır. Mayısalar, yaylada yapılan ilk tereyağının bereketini alırlar. Bu yörede, Mayısalardan satın alınan yağlar, yedi dere geçince insan pisliğine dönüşür, inancı yaygındır. Doğru cevap E şıkkıdır.

“Çam sakızı”nın kökeni de halk kültürümüzde bir mitsel efsanede Hz. Muhammed ile ilişkilendirilerek anlatılır. Bu efsaneye göre, Hz. Muhammed terleyince alnındaki teri sıyırıp çam ağacına doğru atmış. Bu olaydan sonra çam ağacından sakız akmaya başlamıştır. Bu nedenle de çam sakızı her derde deva bir ilaç olarak halk tıbbında (folk medicine) kullanılmaktadır. Doğru cevap D şıkkıdır.

Halk kültürümüzde insanın yaratılışı veya türeyişi, ağaç ana/ata ve hayvan ana/ata başlıkları altında toplanabilecek antropogonik unsurlar yaşamaktadır. Doğru cevap B şıkkıdır.

Bütün mitoloji geleneklerinde olduğu gibi Türk mitolojisinde de bazılarının yaratılış bağlamlarına bir önceki ünitede işaret edilen kütler vardır. Birçoğu canlı ve cansız nesnelere, soyut düşüncelere ve varlıklara bağlı olarak oluşmuş bu kültlerin temelinde “animizm” düşüncesi yatar. Animizm, insan düşüncesinin en erken dönemlerinde, insanların doğal çevrelerindeki, canlı-cansız her şeyin “canlı” bir ruhu ve buna bağlı bir bilinç hali olduğuna inanmalarıdır.

“Kült” sözcüğü Türkçeye Fransızca “culte” kelimesinden gelmiştir. Fransızcaya da Latince “cultus” yani “tapınma” anlamındaki sözcükten geçmiştir.